Οι αδελφοί Λυμιέρ, Λουί Ζαν (5 Οκτωβρίου 1864 – 6 Ιουνίου 1948) και Ωγκύστ Μαρί Λουί Νικολά (19 Οκτωβρίου 1862 – 10 Απριλίου 1954), ήταν γάλλοι κινηματογραφιστές και εφευρέτες, δημιουργοί του κινηματογράφου, μίας μηχανής λήψης, εκτύπωσης και προβολής του φιλμ.
Την ίδια περίπου εποχή γεννήθηκαν και έζησαν στα Βαλκάνια άλλοι δύο αδελφοί, οι οποίοι είχαν πολλά κοινά με τους πρώτους. Πρόκειται για τους πρωτοπόρους κινηματογραφιστές Μίλτο και Γιαννάκη Μανάκη, που γεννήθηκαν στην Αβδέλα Γρεβενών. Με τον φακό τους κατέγραψαν πολύ σημαντικές στιγμές στην περίοδο των έντονων κοινωνικοπολιτικών αλλαγών στα Βαλκάνια και προώθησαν τη νέα τέχνη του κινηματογράφου. Ήταν αυτοί που άνοιξαν τον δρόμο στους μεγάλους βαλκάνιους κινηματογραφιστές και σκηνοθέτες των επόμενων δεκαετιών και άφησαν πίσω τους μοναδικά ιστορικά, φωτογραφικά και κινηματογραφικά ντοκουμέντα των αρχών του 20ού αιώνα.
Το πρώτο βήμα για τους αδελφούς Μανάκη, έγινε το 1898 στα Ιωάννινα, όπου άνοιξαν φωτογραφείο, αλλά μετά από διώξεις που υπέστησαν από τις οθωμανικές αρχές μετέφεραν το ατελιέ τους στο Μοναστήρι (Μπίτολα, πόλη της Δημοκρατία της Βόρειας Μακεδονίας).
«Στην πρωτεύουσα της Ρουμανίας καταλάβαμε ότι στην Αγγλία και στη Γαλλία πουλάνε μηχανές για γύρισμα “ζωντανών φωτογραφιών”. Αυτή η είδηση για εμάς, εκείνη την εποχή, ήταν απίστευτη και μας προκάλεσε σοκ, παρόλο που δε μας άφηνε περιθώρια για υποψίες, αφού μάλιστα είδαμε με τα ίδια μας τα μάτια την προβολή μιας ταινίας μικρού μήκους. Ο Γιαννάκης δεν μπορούσε πλέον να αποβάλει με τίποτε την επιθυμία, που τον είχε καταλάβει. Δεν ήθελε να γυρίσει στην Μπίτολα χωρίς αυτή την κινηματογραφική μηχανή. Ακόμα και στον ύπνο του παραμιλούσε για αυτήν. Και μέχρι που να γυρίσω εγώ στο σπίτι, εκείνος ξεκίνησε για το Λονδίνο απ’ όπου έφερε την κινηματογραφική μηχανή Bioscop», αναφέρει ο Μίλτος.
Τα αδέλφια Μανάκη το 1905 γύρισαν στο χωριό τους την πρώτη κινηματογραφική ταινία στα Βαλκάνια τις περίφημες «Υφάντρες», με πρωταγωνίστρια τη γιαγιά τους κυρά-Λουκία Μανάκη, ετών 117, που έγνεθε μαλλί και ύφαινε στον αργαλειό. Η δεύτερη ταινία τους «Το υπαίθριο σχολείο στην Πίνδο» ξεκινάει με τον καθιερωμένο σχολικό αγιασμό και στη συνέχεια απαθανατίζεται το υπαίθριο ελληνικό σχολείο της Αβδέλλας εν ώρα μαθήματος. Πρόκειται για το μοναδικό τεκμήριο για την ελληνορθόδοξη εκπαίδευση στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία. Ακολουθούν τα κλασικά ο «Βλάχικος γάμος» και η «Εμποροπανήγυρις».
Ο φακός της κινηματογραφικής μηχανής των Μανάκη κατέγραψε όλα τα κορυφαία γεγονότα των αρχών
του 20ου αιώνα στα Βαλκάνια, όπως την εξέγερση του Ίλιντεν στη Βόρεια Μακεδονία, το κίνημα των Νεότουρκων το 1908, τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913. Λέγεται μάλιστα ότι αυτοί κινηματογράφησαν και την απελευθέρωση της πόλης στις 26 Οκτωβρίου 1912, αν και υπάρχουν γι’ αυτό επιφυλάξεις. Αποτέλεσαν τους προσωπικούς φωτογράφους του βασιλιά Καρόλου Α’ της Ρουμανίας, κατέγραψαν το 1911 την επίσκεψη του Σουλτάνου Μεχμέτ Ε΄ στη Θεσσαλονίκη, το ταξίδι του και την παραμονή του στο Μοναστήρι, φωτογράφησαν τους βασιλείς της Βουλγαρίας και της Σερβίας Φερδινάνδο και Καραγεώργεβιτς αλλά και τον στρατάρχη Τίτο της Γιουγκοσλαβίας.
Ο Γιαννάκης πέθανε σε ηλικία 76 ετών στη Θεσσαλονίκη το 1954, έρημος και πάμπτωχος. Ο Μίλτος Μανάκης έζησε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του στο Μοναστήρι της Γιουγκοσλαβίας, όπου είδε το πρόσωπό του σε γραμματόσημο που εκδόθηκε προς τιμήν του. Για τους τότε Γιουγκοσλάβους υπήρξε ο εθνικός κινηματογραφιστής τους και παρασημοφορήθηκε από τον ίδιο τον στρατάρχη Τίτο. Πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του ταξινομώντας τις χιλιάδες φωτογραφιών και τις δεκάδες ταινιών που δημιούργησαν τα δύο αδέλφια. Πέθανε στο Μοναστήρι στις 5 Μαρτίου 1964 σε ηλικία 82 ετών, όπου και θάφτηκε με τιμές που του απέδωσε το γιουγκοσλαβικό καθεστώς του Τίτο. Το αρχείο των αδελφών Μανάκη, με περισσότερες από 12.000 φωτογραφίες και 67 ταινίες μικρής διάρκειας συνολικού μήκους 1.500 μέτρων, βρίσκεται σήμερα στο Ιστορικό Αρχείο της Μπίτολα.
Αφορμή για τη συγγραφή αυτού του άρθρου στάθηκε ένα πολύ αξιόλογο σχετικό ντοκιμαντέρ της ρουμανικής τηλεόρασης, το οποίο με πολύ κομψό τρόπο διεκδικούσε την πατρότητα των δύο κινηματογραφιστών από την Αβδέλλα. Οι δημιουργοί του μάλιστα επισκέφθηκαν και τα Ιωάννινα, μίλησαν με ανθρώπους της πόλης και ματαίως έψαχναν να βρουν έστω τον δρόμο στον οποίο είχαν το φωτογραφείο τους οι πρώτοι κινηματογραφιστές των Βαλκανίων. Κανείς γιαννιώτης δεν τους ήξερε, ούτε τους είχε ακούσει, ούτε γνώριζε πού βρισκόταν το φωτογραφείο τους! Οι ρουμάνοι παραγωγοί έμειναν αποσβολωμένοι και απορούσαν πώς δεν υπάρχει έστω μία οδός με το όνομά τους ή μια αναθηματική επιγραφή σε κάποιο σημείο της πόλης για αυτούς τους δύο πρωτοπόρους κινηματογραφιστές των Βαλκανίων, που δραστηριοποιήθηκαν πρωτίστως στην πόλη των Ιωαννίνων και την ευρύτερη περιοχή.
Δε με ενόχλησε καθόλου που οι ρουμάνοι παραγωγοί διεκδικούσαν πολύ κομψά την πατρότητα των Μανάκη, ούτε το ότι η Βόρεια Μακεδονία διεκδικεί από μεριάς της την πατρότητά τους, όπως μου είχε πει ο διευθυντής του Ιστορικού Αρχείου του Μοναστηρίου, σε παλαιότερη επίσκεψή μου στο Μοναστήρι. Δε με ενόχλησε καθόλου επειδή στο Μοναστήρι, το Βουκουρέστι, στη Φιλιππούπολη (έζησαν εκεί για λίγο ως εξόριστοι) υπάρχουν οδοί, σύλλογοι, αναθηματικές επιγραφές και πλάκες προς τιμήν τους! Με ενόχλησε το ότι τα Γιάννενα (σημειωτέον ότι από πόλη του νεοελληνικού διαφωτισμού τείνουμε να γίνουμε πόλη του νεοελληνικού σκοταδισμού), όπου έδρασαν επαγγελματικά τα δύο αδέλφια που εξελίχθηκαν στους αδελφούς Λυμιέρ των Βαλκανίων, αγνοούν την ύπαρξή τους ή αρνούνται να τους συμπεριλάβουν στην τοπική αλλά και την εθνική ιστορία. Δεν είναι ποτέ αργά για αποκατάσταση και αναγνώριση.
