Εξήντα πέντε χρόνια πάλευαν κάτοικοι, τοπικοί φορείς και ιστορικοί για επαναφορά του παλαιού ονόματος στο χωριό τους. Από το νέο «Πλατάνια» στο παλιό ιστορικό «Τσερίτσανα», γνωστό όνομα από το έπος του Σουλίου και όχι μόνο, και τα κατάφεραν. Τα Πλατάνια, όνομα κοινό, συναγωνίζεται σε… πρωτοτυπία δεκάδες χωριά σε όλη την ελληνική επικράτεια. Τέτοια η έλλειψη… έμπνευσης των παλαιών «αναδόχων». «Στη βρύση στα Τσερίτσιανα/…Μπουλουμπασιάδες κάθονταν/…κι΄αγνάντευαν τον πόλεμο/που κάνουν οι Σουλιώτες…». Παμπάλαιο το δημοτικό τραγούδι, τραγουδιέται και χορεύεται και σήμερα σε γάμους και πανηγύρια στην Ήπειρο.
Τα Τσερίτσανα επαναφέρουν στο προσκήνιο το γνωστό θέμα της μετονομασίας χωριών αλλά και οδών. Το Συμβούλιο Τοπωνυμιών του υπουργείου Εσωτερικών είναι ιδιαίτερα φειδωλό στις νέες μετονομασίες. Το πρόβλημα είχε ξεκινήσει πριν από πολλά χρόνια με την προσπάθεια εξελληνισμού όλων των τοπωνυμιών, όταν το σχετικά νεοσύστατο ελληνικό κράτος έψαχνε ακόμη την ταυτότητά του. Έφθασαν σε ορισμένες περιπτώσεις σε ακρότητες και κατέστησαν χωριά με τη μετονομασία «ανώνυμα», όπως στην περίπτωση των ιστορικών Τσερίτσανων, ενώ υπάρχουν άλλα 17 χωριά με το όνομα Πλατάνια! Όταν αλλάζει το παραδοσιακό όνομα, γίνεται το κάθε χωριό ανώνυμο, αποκομμένο από τη γεωγραφική του θέση, την ιστορία του, την παράδοσή του. Το κάθε όνομα με το οποίο πορευόταν στο διάβα του χρόνου ο κάθε τόπος έφερνε μαζί χιλιάδες μνήμες συνυφασμένες με τη ζωή μιας τοπικής κοινωνίας. Τα οποιαδήποτε «Πλατάνια» καθιστούν τον τόπο ανώνυμο αλλά και «αόρατο» από την ιστορία του.
Επιχείρηση εξελληνισμού
Είναι γνωστό το πρόβλημα με τις μετονομασίες για λόγους «εθνικούς» στις περισσότερες των περιπτώσεων. Μετονομασίες έγιναν πριν από πολλά χρόνια καταρχάς, όταν τα τουρκικά τοπωνύμια μετατράπηκαν σε ελληνικά και λίγο αργότερα τα σλάβικα, τα ρουμάνικα, τα αρβανίτικα, τα φράγκικα κ.λπ. Μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να ενδεικνύονταν οι μετονομασίες π.χ. από την άποψη της ιστορικής σύνδεσης μιας παλιάς ονομασίας με κάποιο γεγονός δυσάρεστο για την περιοχή, όπως ένα φονικό από τους τότε κρατούντες, ή λόγω δύσκολης προφοράς στα ελληνικά ενός ξενικού ονόματος. Πώς να προφέρεις π.χ. το όνομα Ντόμπρου, το παλιό προφανώς σλάβικο του τωρινού Πετράλωνα των Γραμμενοχωρίων; Το νέο όνομα ταιριάζει λόγω και της πέτρας (μαρμάρου), που έχει η περιοχή. Τι πείραζαν όμως παλιά ονόματα για να παραμείνουν π.χ. στα Γραμμενοχώρια όπως Κοβίλιανη, Βράβορη, Μοσπίνα; Γιατί έπρεπε να μετονομαστούν σε Πολύλοφο, Ανάργυροι, Λύγγος; Άλλη περίπτωση το Ζαγόρι. Τα παλιά, μεταξύ άλλων Τσερβάρι, Τσοποτσέλι, Ντοβρά μετονομάστηκαν Ελαφότοπος, Δίλοφο, Ασπράγγελοι αντίστοιχα, ή τα παλιά Κοντοβράκι, Μπραντβάρι στον κάμπο των Ιωαννίνων Δαφνούλα, Χαροκόπι αντίστοιχα. Τα παραδείγματα παλιών κακών ονομασιών, αλλά και ατυχών μετονομασιών άπειρα. Έχουμε δεκάδες Καλλιθέες, Χρυσαυγές, Ανθόφυτα και λοιπές… ομορφιές που προσπάθησαν να ομορφύνουν χωριά. Ελάτες, Καστανιές, Κερασιές και άλλα δέντρα «φυτεύτηκαν» ως ονόματα. Πέρδικες «φτερούγισαν» και κατέκλυσαν την ελληνική ύπαιθρο με ίδια την ονομασία σε αρκετά χωριά όπως των Ιωαννίνων, της Θεσπρωτίας, της Αίγινας, των Γρεβενών, αλλά και άλλα πτηνά όπως περιστέρια, αηδόνια κ.ά. Ονόματα αγίων, που «αγίασαν» τα ορεινά και παραθαλάσσια χωριά με δεκάδες Αηλιάδες, Αη Νικόλαους, Αη Γιώργηδες και λοιπούς αγίους. Έλλειψη έμπνευσης και γνώσης; Υπάρχουν και περιπτώσεις νέων ονομάτων από μετονομασίες παλαιών, που ατύχησαν στην επιλογή, όπως τα «Πλατάνια», παραδείγματα προς αποφυγή για να εξαφανιστούν ελληνικά που θεωρήθηκαν… κακόηχα, αλλά κυρίως τα τούρκικα ή τα σλάβικα. Π.χ. το όνομα Γρανίτσα υπάρχει στον νομό Ιωαννίνων, Ευρυτανίας και Αιτωλοακαρνανίας, αλλά και στη Βουλγαρία, Βοσνία, Κροατία, Σερβία.
Η αρχαιολατρία
Στην εισηγητική έκθεση του υπουργού Εσωτερικών Ν. Λεβίδη, το 1909 εξηγούνται οι λόγοι που επέβαλαν την απόφαση του εξελληνισμού: «Τα βάρβαρα ονόματα και τα κακόφωνα ελληνικά λυπούσι μεν το γλωσσικόν αίσθημα, έχουσι δε και επιβλαβή μορφωτικήν επήρειαν εις τους κατοικούντας, συστέλλοντα πως και ταπεινούντα το φρόνιμα αυτών, αλλά και παρέχουσι ψευδή υπόνοιαν της εθνικής συστάσεως του πληθυσμού των χωρίων εκείνων, ων τα ξενικά ονόματα ηδύνατο να εκληφθώσιν ως μαρτυρούντα και ξενικήν καταγωγήν».
Η επιχείρηση εξελληνισμού των πάντων ήτοι τοπωνυμιών, ξένων ονομάτων λογοτεχνών, πολιτικών, χωρών και γεωγραφικών περιφερειών έφερε αντίθετα αποτελέσματα. Σε αρκετές περιπτώσεις άγγιζε τα όρια του κωμικού, αν δεν το ξεπερνούσε. Όταν τον Γκαίτε τον είχαν μετονομάσει στα ελληνικά Γύθειο και τον Σαίξπηρ σε Σακεσπήρο, θα περίμενε κανείς να λυπηθούν ονόματα χωριών; Είπαμε η φαντασία στην εξουσία, αλλά όχι και ο παραλογισμός.
Η αρχαιολατρία με μετονομασίες σε αρχαία ελληνικά ονόματα είχε σκοπό να επιτευχθεί η ποθούμενη σύνδεση με τους αρχαίους ημών προγόνους. Όπως Σύβοτα, πρώην Μούρτος Θεσπρωτίας, ενώ υπάρχουν και τα Σύβοτα Λευκάδας. Γνωστό το πρόβλημα, αλλά ήταν επόμενο να συμβεί. Όταν το νέο ελληνικό κράτος προσπαθούσε να σταθεί όρθιο ανάμεσα σε χίλιους κινδύνους και αντιτιθέμενα συμφέροντα, επόμενο ήταν να παρατηρηθούν και υπερβολές. Το ζήτημα ήταν και υπαρξιακό. Εκεί εντάσσεται και το θέμα των λανθασμένων μετονομασιών χωριών, τοποθεσιών αλλά και στην έλλειψη εξειδικευμένων… αναδόχων. Τώρα που έπαψαν να υπάρχουν οι ειδικές συνθήκες, μπορούν να διορθωθούν τα λάθη, όπως έγινε με τα ιστορικά Τσερίτσανα, στη βρύση των οποίων «μπουλουμπασιάδες κάθονταν…». Δεν κάθονταν στα Πλατάνια, στη βρύση των Τσερίτσανων κάθονταν.
Οι ονομασίες οδών
Η ονοματοδοσία των οδών ανήκει στους δήμους. Η ιστορία των ελληνικών δρόμων έχει γνωρίσει ιστορίες δόξας, αλλά και «εμφύλιων συρράξεων» προκαλώντας όμως, σε αρκετές περιπτώσεις, και κωμικές καταστάσεις. Οι ίδιοι οι δρόμοι, ανάλογα με τις ανάγκες, τις εκάστοτε πολιτικές συνθήκες και τα πρόσωπα της εποχής άλλαξαν αρκετές φορές το όνομά τους, ξαναβαφτίζονταν στη νέα «κολυμβήθρα του «Σιλωάμ» άλλες φορές με λόγο και άλλες χωρίς λόγο και αιτία. Είναι αρκετές οι περιπτώσεις που μια νέα ονομασία ενός δρόμου δεν έμεινε στη συνείδηση του λαού και παρέμεινε η παλαιά ονομασία, όπως π.χ. οι οδοί Πανεπιστημίου και η Κηφισίας στην Αθήνα (Βενιζέλου και Μεταξά αντίστοιχα). Είναι χαρακτηριστικό ότι είναι συνηθισμένο το φαινόμενο σε μια πόλη να υπάρχουν δρόμοι με το ίδιο όνομα, ίσως από άγνοια ή ενδεχομένως από υπερβολικό ζήλο. Στην Ανατολή Ιωαννίνων π.χ. υπάρχει οδός Νεοφύτου Δούκα, «περιστρεφόμενη» γύρω από λόφο έτσι ώστε δείχνει να ονοματίζει δύο δρόμους, αλλά και στο κέντρο της πόλης.
Πριν μερικά χρόνια το Δημοτικό Συμβούλιο Ιωαννίνων επί δημαρχίας Χαρίλαου Τόλη ασχολήθηκε με ονοματοδοσία σε νέους ανώνυμους ακόμη δρόμους με εισηγητή τον αντιδήμαρχο Σπύρο Εργολάβο. Με την ευκαιρία, η δημοτική αρχή πρότεινε για να τιμηθεί η ενιαία εθνική αντίσταση με την παραμονή του ονόματος του Ναπολέοντος Ζέρβα στην οδό από την κεντρική πλατεία μέχρι την πλατεία Ομήρου και από εκεί μέχρι το τέλος της να συνεχισθεί σε Άρη Βελουχιώτη. Οι σύμβουλοι της αξιωματικής αντιπολίτευσης αντέδρασαν έντονα για τους γνωστούς λόγους και ήρθε η απάντηση από τον δημοτικό σύμβουλο της πλειοψηφίας Τάκη Ζαγορίσιο που «έμεινε στην ιστορία» του δημοτικού μας συμβουλίου: «Μη φωνάζετε, γιατί θα σας φέρουμε τον Άρη μέχρι την πλατεία».
Παρόμοια προβλήματα, μικρότερα ή μεγαλύτερα, είχαν προκύψει και προκύπτουν με αιτία αφενός μεν την πολιτική μας ιστορία, αφετέρου το μεσογειακό ταμπεραμέντο μας. Παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Ηλία Πετρόπουλου «Η ονοματοθεσία οδών και πόλεων» με αναφορά στη Θεσσαλονίκη, όταν το 1957 τον δήμο της πόλης είχε κερδίσει η Αριστερά: «Τότε ανέκυψε και το σκάνδαλο της μετονομασίας της Πλατείας Ιωάννου Μεταξά (πρόκειται για το γνωστό Βαρδάρι), που, παλιότερα, έφερε το επίσημο όνομα Πύλη Αξιού. Το δημοτικό συμβούλιο, με μια μετριοπαθή απόφαση, βάφτισε το κακόφημο Βαρδάρι, Πλατεία Αλεξάνδρου Σβώλου. Η Δεξιά φρύαξε. Επακολούθησαν άγριοι καβγάδες. Στο τέλος, εδόθη, σαν συμβιβαστική λύση, η φόρμουλα Πλατεία Ομονοίας. Είναι η εποχή που, για πρώτη φορά, συνειδητοποίησα την τεράστια σημασία που είχε το θέμα της ονοματοθεσίας των οδών και πλατειών».
Όλα τα παραπάνω δεν ανήκουν, όπως αντιλαμβάνεστε, στην ιστορία. Αποτελούν και σημερινή επικαιρότητα. Είναι η Ελλάδα που πάντα έχει κάτι να θυμηθεί από το παρελθόν της -απώτερο ή νεώτερο- κάτι σημαντικό αλλά και ασήμαντο. Δεν πλήττουμε τουλάχιστον.
