Ακριβώς πριν από 160 χρόνια, το 1859, πρωτοκυκλοφόρησε στην Αγγλία ένα βιβλίο το περιεχόμενο του οποίου επρόκειτο όχι απλά να γίνει αντικείμενο συζητήσεων, διαφωνιών και αντεγκλήσεων αλλά να αλλάξει κυριολεκτικά τον τρόπο με τον οποίο οι επιστήμονες, αλλά και κάθε άνθρωπος, αντιμετωπίζει τη μορφή της εμφάνισης και εξέλιξης της ζωής στη Γη. Το βιβλίο με τίτλο “Η καταγωγή των ειδών” ήταν προϊόν της μακρόχρονης εργασίας ενός ασίγαστου ερευνητικού πνεύματος, του πενηντάχρονου φυσιοδίφη που έφερε το όνομα Κάρολος Δαρβίνος.
Μετά τη μέρα που εκδόθηκε το μνημειώδες, όπως αποδείχτηκε με την πάροδο του χρόνου έργο, τίποτα δεν ήταν πια ίδιο, στην επιστήμη στους εκπροσώπους της, στην κοινωνία. Απόδειξη για το τεράστιο ενδιαφέρον που προκάλεσε το περιεχόμενό του αποτελεί το γεγονός της εξάντλησης των 1250 αντιτύπων της πρώτης έκδοσης μέσα σε μία μέρα! Ακόμη και σήμερα, 160 χρόνια μετά την εμφάνισή του, θεωρείται ως ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα επιστημονικά έργα όλων των εποχών, το ίδιο βέβαια και ο συγγραφέας του. Για τους επικριτές του ο Δαρβίνος υπήρξε ένας «βλάσφημος» που έθιγε τα καθιερωμένα «ιερά και όσια». Για τους υποστηρικτές του ήταν ο επιστήμονας που προσέφερε το σημαντικότερο εννοιολογικό εργαλείο στην επιστήμη για να αντιπαρατεθεί αποφασιστικά με τις κρατούσες, τότε, ερμηνείες του φυσικού κόσμου. Η προτεινόμενη από τον συγγραφέα θεωρία της εξέλιξης, ανεξάρτητα από την παραδοχή, την ισχύ της ή μη, ένα είναι βέβαιο: έκανε τον Κάρολο Δαρβίνο διάσημο διεθνώς και διαχρονικά, και του προσέφερε μια θέση στο πάνθεο των «αθανάτων».
Και εδώ αρχίζουν τα ερωτηματικά: ίσως πρέπει να αναλογιστούμε αν ο Δαρβίνος αξίζει όλες αυτές τις διακρίσεις όσον αφορά τουλάχιστον την πρωτοτυπία και τα πρωτεία. Μήπως δηλαδή ο Δαρβίνος, λόγω συγκυριών και χωρίς ο ίδιος να το επιδιώξει, πιστώνεται την πατρότητα της θεωρίας της εξέλιξης, με ό,τι αυτό συνεπάγεται, ενώ άλλοι εκφραστές των ίδιων απόψεων δεν έτυχαν ανάλογης αναγνώρισης;
Η απάντηση στο παραπάνω ερώτημα προκύπτει από την παράθεση στοιχείων του βίου και της πολιτείας όχι μόνον του γνωστού σε όλους Δαρβίνου αλλά και ενός άλλου φυσιοδίφη, συγχρόνου και συμπατριώτη του, του μάλλον αγνώστου στο ευρύ κοινό και «αγνοημένου» επιστημονικά, Άλφρεντ Ράσελ Γουάλας.
Ο διάσημος Κάρολος Δαρβίνος…
Ο Κάρολος Δαρβίνος γεννήθηκε το 1809 και υπήρξε γόνος γνωστής οικογένειας της επαρχίας Σρούσμπερι του Ηνωμένου Βασιλείου. Ο παππούς του Έρασμος υπήρξε γνωστός βοτανολόγος και ο πατέρας του γιατρός. Η οικονομική επιφάνεια της οικογένειας και η μόρφωση των οικείων του εξασφαλίζουν στον Κάρολο ήρεμα παιδικά χρόνια, γεμάτα προνόμια και διάθεση για εξερεύνηση της φύσης (που υπήρξε και η ιδιαίτερη αδυναμία του).
Λόγω έλλειψης ενδιαφέροντος εγκαταλείπει τις σπουδές Ιατρικής στο Εδιμβούργο και γράφεται στο Τμήμα Θεολογίας του Κέιμπριτζ, καθώς η θέση του κληρικού ήταν σίγουρο ότι θα του εξασφάλιζε μια περίοπτη θέση εργασίας. Αυτή ήταν μια επιθυμητή και λογική επιλογή για τον Δαρβίνο σε μια εποχή που οι περισσότεροι φυσιοδίφες στην Αγγλία ήταν κληρικοί, που θεωρούσαν μέρος των καθηκόντων τους την εξερεύνηση «των θαυμάτων της δημιουργίας του Θεού». Στο Κέιμπριτζ, άλλωστε, γνωρίστηκε με διάσημους βιολόγους και γεωλόγους της εποχής επαυξάνοντας τις γνώσεις του. Ο αιδεσιμότατος και καθηγητής Βοτανολογίας Τζον Χένσλοου ήταν αυτός που τον επηρέασε περισσότερο από όλους. Ο Χένσλοου αναγνωρίζοντας το ασίγαστο ερευνητικό του πνεύμα του εξασφαλίζει μια θέση φυσιοδίφη στην ερευνητική αποστολή του πλοίου Beagle, το οποίο θα ταξίδευε στον κόσμο. Το 1831 το Beagle απέπλευσε από την Αγγλία για ένα πενταετούς διάρκειας ταξίδι το οποίο, όπως απεδείχθη μέσω των παρατηρήσεων και των συμπερασμάτων του Δαρβίνου, θα έμενε για πάντα στην Ιστορία! Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού από την Κεντρική και Νότια Αμερική μέχρι τη Νέα Ζηλανδία και την Αυστραλία, ο Δαρβίνος κρατούσε επιστημονικό ημερολόγιο με θέματα Βιολογίας, Γεωλογίας και Ανθρωπολογίας και συνέλεγε μανιωδώς φυσικά δείγματα, απολιθώματα και πετρώματα, μελετώντας ταυτόχρονα είδη πανίδας και χλωρίδας που δεν είχε συναντήσει ποτέ. Ιδιαίτερα ο Ειρηνικός Ωκεανός, τα νησιά Γκαλαπάγκος και η Λατινική Αμερική του παρείχαν το υλικό για να προβληματιστεί πάνω στην ισχύ ή μη των φυσικών θεωριών της εποχής του, να προβληματιστεί, και να συλλάβει, εν τέλει, τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών. Επιστρέφοντας στην Αγγλία το 1836 ο Δαρβίνος άρχισε να δημοσιεύει τα αποτελέσματα των ερευνών του σε επιστημονικές επιθεωρήσεις και να γίνεται γνωστός στους επιστημονικούς κύκλους. Η διαδικασία για τη σύλληψη της επαναστατικής του θεωρίας για την καταγωγή και την εξέλιξη των ειδών είχε ήδη αρχίσει να σχηματοποιείται, παρά το γεγονός ότι απομακρυνόταν καθοριστικά από τις δημοφιλείς βιολογικές θεωρίες του καιρού (υπενθυμίζεται ότι μέχρι τότε εθεωρείτο ότι τα είδη είχαν δημιουργηθεί «άπαξ» και παρέμειναν ίδια και ανεξέλικτα στην πάροδο του χρόνου).
Ο Δαρβίνος δεν ταξίδεψε ξανά μετά από την ερευνητική εκστρατεία με το Beagle. Για 20 χρόνια μελετούσε το υλικό που είχε συγκεντρώσει, ήταν όμως πολύ διστακτικός να δημοσιεύσει τη θεωρία του. Αλληλογραφούσε με τους συναδέλφους του στον υπόλοιπο κόσμο επιχειρηματολογώντας για την υπόθεσή του και ζητώντας πληροφορίες και νέα τεκμήρια για επαλήθευση της θεωρίας της εξέλιξης.
Μεταξύ των αποδεκτών της αλληλογραφίας του συγκαταλεγόταν και ο επίσης ερευνητής-φυσιοδίφης Άλφρεντ Ράσελ Γουάλας, ο οποίος είχε τα ίδια ενδιαφέροντα με τον Δαρβίνο και ακολουθούσε επιστημονικά βίο παράλληλο. Κι εδώ έρχεται να συμβάλει στην πορεία των γεγονότων και στα ιστορικά δρώμενα το «τυχαίο και συμπτωματικό». Ο Γουάλας ήξερε πως ο Δαρβίνος ενδιαφερόταν για το θέμα της προέλευσης των ειδών και εμπιστευόταν την άποψή του γι’ αυτό το θέμα. Έτσι, το 1858,του έστειλε το δοκίμιό του “On the Tendency of Varieties to Depart Indefinitely From the Original Type” («Σχετικά με την τάση των ποικιλιών να απομακρύνονται επ’ αόριστον από τον αρχικό τύπο»), και του ζήτησε να γράψει μια κριτική γι’ αυτό. Στην εργασία, ούτε λίγο ούτε πολύ, ο Γουάλας παρέθετε και εξηγούσε στον Δαρβίνο την άποψή του για την εξέλιξη των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής! Επρόκειτο ουσιαστικά για την ίδια θεωρία με την οποία είχε ασχοληθεί επί είκοσι χρόνια ο Δαρβίνος, αλλά δεν είχε τολμήσει να εκδώσει.
…και ο αγνοημένος Άλφρεντ Ράσελ Γουάλας
Αλλά ποιος ήταν ο Άλφρεντ Ράσελ Γουάλας που είχε φτάσει στα ίδια συμπεράσματα με τον Δαρβίνο και που, αν οι συγκυρίες ήταν διαφορετικές (π.χ. να είχε δημοσιεύσει νωρίτερα τη θεωρία του), θα είχε γίνει «Δαρβίνος στη θέση του Δαρβίνου»;
Γεννημένος το 1823 σε μια εύπορη οικογένεια της Ουαλίας, ο Γουάλας δεν πήρε ποτέ την αναμενόμενη για την τάξη του εκπαίδευση: ο δικηγόρος πατέρας του έκανε μια σειρά ατυχών επενδύσεων, με αποτέλεσμα πολύ σύντομα ο έφηβος Άλφρεντ να πρέπει να εργαστεί για τα προς το ζην. Εργάστηκε στην εξερεύνηση των ακτών της Ουαλίας, και στη συνέχεια ταξίδεψε στον Αμαζόνιο με στόχο τη συλλογή δειγμάτων νέων ειδών. Στη συνέχεια βρέθηκε στην Ινδονησία χρηματοδοτούμενος από τη Βασιλική Γεωγραφική Εταιρεία. Για περισσότερο από οκτώ χρόνια ο Γουάλας συλλέγει δείγματα ζώων (110.000 έντομα, 7.500 κοχύλια, 8.050 πουλιά και 410 θηλαστικά και ερπετά) και κάνει παρατηρήσεις.
Σε αντίθεση με τον Δαρβίνο που όταν ξεκίνησε το ταξίδι του με το «Βeagle» δεν είχε κατά νου να αποδείξει κάτι, ο Γουάλας αναζητούσε δείγματα τα οποία να υποστήριζαν τη θεωρία που ήθελε τα είδη να μεταβάλλονται. Και ενώ ήταν πεπεισμένος για την ορθότητα αυτής της θεωρίας, του έλειπε ο μηχανισμός που θα την εξηγούσε. Κατέληξε, όπως κι ο Δαρβίνος, στην ιδέα της φυσικής επιλογής (και μάλιστα κατά τη διάρκεια κρίσης υψηλού πυρετού, όπως λέγεται). Η ιδέα αυτή αποτελούσε το περιεχόμενο της επιστολής προς τον Δαρβίνο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω.
Ούτε που περνούσε βέβαια από το μυαλό του Γουάλας τι θα προκαλούσε το άρθρο του στον Δαρβίνο, που ξέρει μεν ότι προηγήθηκε, αλλά δεν είναι βέβαιος ότι θα μπορέσει να πείσει την επιστημονική κοινότητα γι’ αυτό. Τη λύση στο «πρόβλημα» έδωσαν δύο επιστήθιοι φίλοι του Δαρβίνου, οι Λάιελ και Χούκερ. Την 1η Ιουλίου 1858, το χειρόγραφο του Γουάλας και δυο σύντομες ανακοινώσεις του Δαρβίνου για τη φυσική επιλογή διαβάστηκαν σε μια συνάντηση της «Εταιρείας Linnean» στο Λονδίνο. Η συνάντηση είχε διοργανωθεί από μερικούς επιστημονικούς φίλους του Δαρβίνου, με σκοπό να αποδοθεί στον ίδιο η ανακάλυψη.
Ο Γουάλας δέχτηκε αυτόν το διακανονισμό, ευγνωμονώντας τους που τον είχαν συμπεριλάβει. Ο Δαρβίνος έχαιρε μεγαλύτερης κοινωνικής και επιστημονικής εκτίμησης από τον Γουάλας εκείνη την εποχή, και ήταν απίθανο οι απόψεις τού τελευταίου για την εξέλιξη να ληφθούν σοβαρά υπόψη. Αν και «μοιράστηκε» την ανακάλυψη με το Δαρβίνο, δεν θεωρήθηκε ποτέ ισάξιος με αυτόν και την υπόλοιπη επιστημονική ελίτ των Βρετανών φυσιοδιφών. Όταν επέστρεψε στην Αγγλία, ο Γουάλας συναντήθηκε με τον Δαρβίνο, και οι δυο τους διατήρησαν φιλικές σχέσεις.
Αν και το χειρόγραφο του Γουάλας ήταν πιο σαφές και αναλυτικό, σήμερα αποδίδουμε στον Δαρβίνο την πατρότητα της θεωρίας της εξέλιξης και το δικό του επιβλητικό άγαλμα κοσμεί το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στο Λονδίνο. Γιατί; Ο λόγος είναι η έκδοση του βιβλίου του «Η καταγωγή των ειδών», που άλλαξε τα πάντα. Ο Δαρβίνος υπήρξε ένας από τους μεγάλους διανοητές που απομάγευσαν τον κόσμο, αποκαλύπτοντας τους φυσικούς μηχανισμούς και τα πρότυπα της εξέλιξης των ειδών. Το πιο σημαντικό, ωστόσο, που έκανε η «Προέλευση των Ειδών» είναι ότι μετέβαλε τη θεώρηση για τον φυσικό κόσμο.
Οι λειτουργίες της φύσης και η ποικιλία της ζωής επαναπροσδιορίστηκαν ώστε να αποτελούν τη βάση της σύγχρονης Βιολογίας. Οι ευρείες συνέπειες των ιδεών αυτών προκαλούν ακόμα αντιπαραθέσεις. Οι μελέτες του Δαρβίνου συνεχίζουν να επηρεάζουν τόσο τη Βιολογία όσο και άλλους κλάδους της Επιστήμης μέχρι σήμερα.
Έπειτα από μια γεμάτη ζωή αφιερωμένη στο είδος αυτό της έρευνας που θα άλλαζε τον κόσμο, ο Κάρολος Δαρβίνος πέθανε στο σπίτι του στο Λονδίνο στις 19 Απριλίου 1882 και τάφηκε στο Αβαείο του Ουέστμινστερ, έχοντας πριν τιμηθεί ποικιλοτρόπως με μετάλλια, επαίνους και τίτλους.
Ο Γουάλας, από την άλλη πλευρά, ποτέ δεν υπήρξε ιδιαίτερα διεκδικητικός σε ό,τι αφορούσε την πατρότητα της θεωρίας της εξέλιξης. Τιμήθηκε κι αυτός εν ζωή με πολλά βραβεία, μακροημέρευσε, πέθανε το 1913, και έγινε γνωστός για τις πρωτοποριακές έρευνές του στον τομέα της Οικολογίας και της Βιογεωγραφίας, της οποίας θεωρείται δικαίως ο πατέρας.
