Η επιθεώρηση του αξιωματικού κοντά στα σύνορα
Στη φωτογραφία του προγόνου μου Νισήμ Δ. Λεβή (1875-1944), διακρίνουμε έλληνες αξιωματικούς να επιθεωρούν μια παράταξη στρατιωτών (Εικόνα 1). Μερικοί από τους ένστολους, ένας στους τρεις περίπου, αναφωνούν ή απαγγέλουν κάτι. Η σκηνή είναι μάλλον καλοκαιρινή και οι άνδρες ίσως νεοσύλλεκτοι, αφού δεν είναι καλά συγχρονισμένοι στην απαγγελία τους. Στο αριστερό μέρος της φωτογραφίας διακρίνουμε μερικά αντίσκηνα, οπότε οι άνδρες μάλλον είχαν την προσωρινή τους βάση εκεί. Πίσω τους στέκονται τρεις ξεροί κορμοί δέντρων με κομμένα όλα τους τα κλαριά.
Η φωτογραφία γεννά τα εξής ερωτήματα: Πού και πότε την τράβηξε ο Γιαννιώτης Νισήμ Λεβής; Ποιους φωτογράφησε; Για ποιο λόγο είχαν κατασκηνώσει στο μέρος όπου φωτογραφήθηκαν; Τι λόγο είχε ο Νισήμ να βρεθεί εκεί;
Όπως θα δούμε, οι απαντήσεις σε αυτές τις ερωτήσεις θα αποκαλύψουν πολλά ιστορικά στοιχεία σχετικά με την περίοδο εκείνη, αλλά και με την ιστορία της οικογένειας Λεβή των Ιωαννίνων.
Ανατρέχοντας στις σημειώσεις του Νισήμ Λεβή που διασώθηκαν μαζί με τις γυάλινες στερεοσκοπικές φωτογραφίες του μετά τη δολοφονία του από τους Ναζί, βρήκα κάπου τη λεζάντα που ταιριάζει εδώ:
«Ο στρατηγός Νεγρεπόντης μαζί με τον Συνταγματάρχη Σπυράκη σε επιθεώρηση στο Μπουραζάνι».
Στο πρώτο πλάνο λοιπόν της φωτογραφίας μας είναι ο υποστράτηγος Ιάκωβος Νεγρεπόντης (1864-1938), γόνος της περίφημης οικογένειας, ο οποίος διετέλεσε διοικητής του Ε’ Σώματος Στρατού Ηπείρου (βλ. το άρθρο μου Το ιστορικό ζενίθ της 30ης Ιουλίου 1920 στον Η.Α. στις 3/8/2019). Για καλή μας τύχη ο Νεγρεπόντης υπηρέτησε στα Γιάννινα μόνο από τον Ιούνιο ως τον Νοέμβριο του 1920. Έτσι μπορούμε να χρονολογήσουμε τη φωτογραφία με σχετική βεβαιότητα στο καλοκαίρι του 1920.
Λίγες μέρες μετά την άφιξη του Νεγρεπόντη στα Ιωάννινα, η εφημερίδα ΗΠΕΙΡΟΣ έγραφε στις 14 Ιουλίου 1920:
«Την 9ην ἑσπερινὴν τῆς Κυριακῆς 12 τρέχοντος ἐδόθη ἐν τῶ κήπω τῆς Στρατιωτικῆς Λέσχης παρὰ πἀντων τῶν ἀνωτέρων ἀξιωματικῶν τοῦ στρατοῦ και τῆς χωροφυλακῆς τῆς Φρουρᾶς τῶν Ἰωαννίνων μέγα γεῦμα πρὸς τιμὴν τοῦ στρατηγοῦ κ. Νεγρεπόντη».
Στην πρόποσή του, ο Φρούραρχος Συνταγματάρχης Γεωργίου ανέφερε μεταξύ άλλων και τα εξής:
«Τὰς ἡμέρας ταύτας δὲν μᾶς ἀφίνουσι καθόλου ἡσύχους τὰ νικηφόρα τρόπαια τῶν ἄλλων τοῦ Ἐθνικοῦ Στρατοῦ Μεραρχιῶν, δι’ὅ καὶ πάντες μίαν καὶ μόνον σκέψιν ἔχομεν πότε καὶ πότε θὰ θέσητε τὸν Στρατὸν τῆς Ἠπείρου ὑπεράνω ἁπασῶν τῶν Μεραρχιῶν καὶ πότε θὰ βαδίσωμεν ἐκεῖ ὄπου τὸ καθῆκον προστάζει καὶ τὰ ὄνειρα καὶ οἱ πόθοι τοῦ Ἑλληνισμοῦ μὴ γνωρίζοντες οὐδὲν τὸ ἀδύνατον διὰ τὴν ἐκπλήρωσιν τῶν χρυσοπτέρων ἐλπίδων τῆς Φυλῆς μας!»
Βρισκόμαστε στην εποχή που ο ελληνικός στρατός προέλαυνε στη Θράκη και τη Μικρά Ασία. Στην απάντησή του, ο Νεγρεπόντης ανέφερε μεταξύ άλλων:
«Συμφωνῶ ἀπολύτως πρὸς τὰ παρ’ ὑμῶν λεχθέντα σχετικῶς πρὸς τὸ ζήτημα τῆς Β. Ἠπείρου, ἥτις εὐελπιστῶ τάχιστα θὰ γίνῃ τμῆμα ἀναπόσπαστον τοῦ Ἑλληνικοῦ Βασιλείου τῆς Μεγάλης Ἑλλάδος τῆς σήμερον καθόσον ἐκεῖ οἰκοῦσι γνήσιοι Ἑλληνικοί πληθυσμοὶ ποθοῦντες διακαῶς τῆν μετὰ τῆς Πατρίδος ἕνωσιν. […] Ἄν καὶ ἀφ’ἑνὸς αἰσθάνομαι λύπην, διότι εἰς στιγμὰς καθ’ ἅς οἱ πρώην συνεργάται μου συνεχίζοντες τὴν ὁρμητικὴν προέλασίν των περιάγουσι νικηφόρως τὴν κυανόλευκον εἰς τὰ ἐνδότερα τῆς Μ. Ἀσίας καὶ μεταδίδουσι τὸν πολιτισμὸν εἰς τὰς χώρας ἀκριβῶς ἐκείνας εἰς ἅς ἐθριάμβευσαν ὁ Μέγας Ἀλέξανδρος καὶ τόσοι ἄλλοι ἥρωες τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, ἀφ’ ἑτέρου μὲ παρηγορεῖ ἡ ἀπόκτησις ἐν Ἠπείρῳ νέων ἀρίστων συνεργατῶν ἐμπνεομένων ὑπὸ τῶν αὐτῶν πατριωτικῶν διαθέσεων και οὕς θεωρῶ τιμὴν νὰ διοικήσω».
Γι’ αυτό λοιπόν βλέπουμε στρατό στο Μπουραζάνι, κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Οι φαντάροι όχι μόνο φύλαγαν τα σύνορα της χώρας τότε, αλλά, με αφορμή τη μεταπολεμική αστάθεια και το κενό εξουσίας που επικρατούσαν στο γειτονικό κράτος, υπήρχε η ελπίδα μιας εκστρατείας του ελληνικού στρατού εκεί.
Σύμφωνα πάντα με την εφημερίδα ΗΠΕΙΡΟΣ, το μενού για το δείπνο υποδοχής του Νεγρεπόντη περιλάμβανε σούπα κρέμα, αστακό μαγιονέζα, πετί πατέ φινανσιέρ, φιλέ μινιόν αλά Μασεδoάν (macédoine), κοτόπουλο ψητό, πατάτες (με σαλάτα), φασολάκια πράσινα, και για το επιδόρπιο γλύκισμα παγωτό κρέμα-φράουλα και φρούτα εποχής. Μαζί με λικέρ και καφέ στο τέλος.
Δύο χρόνια γεμάτα περιπέτειες
Πριν φτάσει στα Ιωάννινα, ο Νεγρεπόντης είχε διοικήσει την ΧΙΙΙ Μεραρχία στη Δράμα. Στις 13 Μαρτίου του 1919, η Μεραρχία αποβιβάστηκε στην Οδησσό της Ουκρανίας. Μετά την εκκένωση της Οδησσού από τα συμμαχικά στρατεύματα μόλις δύο εβδομάδες αργότερα, μεταφέρθηκε στο Γκαλάτσι (Galați) της Ρουμανίας στις 28 Μαρτίου. Ενάμιση μήνα μετά, στις 14 Μαΐου, η Μεραρχία μεταφέρθηκε πάλι, αυτή τη φορά στο Λάιψινγκ της Βεσσαραβίας (σήμερα Serpneve της Ουκρανίας στα σύνορα με τη Μολδαβία). Οι άνδρες πέρασαν ένα μήνα εκεί πριν επιστρέψουν στο Γκαλάτσι στις 15 Ιουνίου. Τέλος, στις 26 Ιουλίου 1919, ο Νεγρεπόντης με τη Μεραρχία του έφτασαν πανηγυρικά στη Μαγνησία της Μικράς Ασίας και εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα του ποταμού Ερμού μεταξύ Φώκαιας και Σμύρνης. Ο Νεγρεπόντης παρέμεινε εκεί μέχρι τη μετάθεση του στα Ιωάννινα το καλοκαίρι του 1920.
Πέντε μήνες αργότερα, τον Νοέμβριο του 1920, η αναχώρηση του Νεγρεπόντη από τα Ιωάννινα σχετίζεται και αυτή με ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός. Στις 14 Νοεμβρίου, αιφνιδιάζοντας τον Βενιζέλο αλλά και τους συμμάχους, η αντιπολίτευση κέρδισε τις βουλευτικές εκλογές, εκτοπίζοντας τους Φιλελεύθερους. Μέσα στο κλίμα του εθνικού διχασμού της εποχής, ακολούθησε η επιστροφή από την εξορία του βασιλιά Κωνσταντίνου (ο γιος του βασιλιάς Αλέξανδρος είχε πεθάνει λίγες εβδομάδες πριν λόγω μόλυνσης από δάγκωμα μαϊμούς). Τις εκλογές ακολούθησε «αλλαγή φρουράς» στον στρατό με την έξοδο των φιλοβενιζελικών αξιωματικών και την επιστροφή των φιλοβασιλικών. Ο Νεγρεπόντης είχε εμπλακεί στην καταστολή στάσης φιλοβασιλικών στη Λαμία τον Ιανουάριο του 1918. Υποθέτω ότι το γεγονός αυτό συντέλεσε στην άμεση απομάκρυνσή του. Διαβάζω πάντως ότι λίγα χρόνια αργότερα υπηρέτησε ως «αρχηγός του στρατιωτικού οίκου του βασιλιά Γεωργίου Β’», συνεπώς η οποιαδήποτε ρήξη του με τη βασιλική οικογένεια δεν ήταν οριστική.
Αναλογιστείτε ότι μέσα στους λίγους μήνες της υπηρεσίας του Νεγρεπόντη το 1919-1920 συναντάμε δραστηριότητες που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με όλα τα μεγάλα κεφάλαια της ελληνικής ιστορίας του 20ου αιώνα: Την Μικρασιατική εκστρατεία που οδήγησε στη μετέπειτα καταστροφή -με την αποστολή του στη Μαγνησία. Τον Εμφύλιο -με τις μάχες του τακτικού ελληνικού στρατού εναντίον «Μπολσεβίκων» στην Ουκρανία. Τον Εθνικό Διχασμό –με την αιφνίδια αποστράτευσή του και αναχώρηση από τα Ιωάννινα τον Νοέμβριο του 1920. Αλλά και τους Βαλκανικούς Πολέμους, αφού η παρουσία του ελληνικού στρατού στα ελληνοαλβανικά σύνορα το καλοκαίρι του 1920 συνδέεται με τη μεταπολεμική εκκρεμότητα στη νεοσύστατη Αλβανία.
Ο ελληνικός στρατός στην Ουκρανία το 1919
Με την αποχώρηση των Γερμανών και των Αυστριακών, οι οποίοι κατείχαν την Ουκρανία στη διάρκεια του Α’ ΠΠ, δημιουργήθηκε στην περιοχή ένα κενό εξουσίας στα τέλη του 1918. Με παλαιό-αποικιακές οικονομικές βλέψεις, οι Γάλλοι έσπευσαν να στείλουν ένα αποβατικό σώμα για να καταλάβει την περιοχή. Όμως, οι στρατιωτικές μονάδες που είχαν στη διάθεσή τους ήταν περιορισμένες. Μετά τη συνθηκολόγηση των Γερμανών, είχαν ήδη αρχίσει αποστρατεύσεις. Έτσι η γαλλική ηγεσία αναζήτησε ενισχύσεις από τον Βενιζέλο και τον Ελληνικό Στρατό.
O Bενιζέλος, με τη συνθηκολόγηση των Γερμανών στις 11 Νοεμβρίου του 1918, έβλεπε πως τα «χαρτιά» που είχε στη διάθεσή του για την επερχόμενη διάσκεψη της ειρήνης ήταν περιορισμένα. Στη διάσκεψη, η οποία θα άρχιζε στο Παρίσι τον Ιανουάριο του 1919, η Ελλάδα είχε προσδοκίες σε Ανατολική Μακεδονία, Θράκη, Μικρά Ασία, Βόρειο Ήπειρο, Δωδεκάνησα και Κύπρο. Ωστόσο, εξαιτίας του εθνικού διχασμού και της σύγκρουσης μεταξύ Βενιζέλου και Βασιλιά Κωνσταντίνου, η χώρα είχε συμπαραταχθεί με τους Αγγλογάλλους και τους συμμάχους της «Αντάντ» σχετικά αργά. Τα ελληνικά στρατεύματα είχαν δείξει μεν επιτυχίες στο μακεδονικό και βαλκανικό μέτωπο, αλλά, σε αντίθεση με τους άλλους συμμάχους, δεν είχαν αγωνιστεί επί τέσσερα συνεχή χρόνια με τεράστιες ανθρώπινες θυσίες στα πεδία της Φλάνδρας και αλλού. Ελπίζοντας να κερδίσει κάποιους «διαπραγματευτικούς πόντους» για τη διάσκεψη, ο Βενιζέλος άρπαξε την ευκαιρία να αποδεχτεί, σαν «καλός σύμμαχος», τη συμπαράταξη ελληνικών στρατευμάτων με τα γαλλικά στο μέτωπο της Ουκρανίας.
Δεν είναι ξεκάθαρο εκ των υστέρων αν για την αποστολή αυτή του στρατού ο Βενιζέλος είχε εξασφαλίσει από πριν κάποια απτά ανταλλάγματα. Για το θέμα αυτό διαμαρτυρήθηκαν ορισμένοι στην Αθήνα, όταν ανακοινώθηκε η εκστρατεία.
Έγραφε για παράδειγμα η ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ την Παρασκευή 4 Ιανουαρίου 1919: «Ἡ Ἑλλὰς ριπτομένη διὰ τοῦ πλείστου μέρους τῶν δυνάμεὼν της είς τὸν νέον ἀγῶνα, λέγουν τινὲς, ὅτι ἐξησφάλισε πρὶν ἤ ἀποφασίσῃ πολλὰ ἀνταλλάγματα. Ποῖα εἶναι ταῦτα; Καὶ εἰς τὸν λήξαντα πόλεμον ἀνιδιοτελῶς καὶ ἄνευ προσυμφωνιῶν ἐρρίφθημεν, ἀλλ’ ἴδομεν ἐκ τῶν ὑστέρων τὰ ἀποτελέσματα τῆς έλλείψεως προσυμφωνιῶν. Ἡ Ἰταλία, ἡ διεκδικοῦσα ὅσα σχεδόν και ἡ Ἑλλὰς, ἐκείνη μὲν ἄνευ οὐδενὸς δικαιὼματος, η Ἑλλὰς δὲ διακαιωματικὼτατα, πρὶν ἤ ριφθῆ εἰς τὸν ἀγῶνα, ἔλαβεν ἀνταλλἀγματα καὶ ἐγγυήσεις. Ἡ Ἑλλὰς τίποτε ἐξ’ὁλων αὐτῶν. Καὶ ἰδού σήμερον ἡ Ἰταλία κραυγάζει: Ζητῶ τὰ Δωδεκάνησα, διότι μοῦ τὰ ὑποσχέθητε, ζητῶ τὴν Β. Ἤπειρον, διότι μοῦ τὴν ὑποσχέθητε διὰ συνθήκης συμμαχίας. Ὅπως, λοιπὸν, καὶ τότε, εἰς ἐποχὴν σπουδῆς καὶ ἀνάγκης καὶ παραζάλης καὶ ἀναβρασμοῦ καὶ πιέσεων, οὔτως καὶ τὼρα θα ἀγωνισθῶμεν χωρὶς προσυμφωνίας; Δὲν τὸ πιστεύομεν. Τότε δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ ζητήσῃ εἷς παρὰ τοῦ Κυβερνῶντος τὴν ὤραν ταὺτην λογοδοσίαν. Ἡ θὰ ἐσωζόμεθα, νικῶντες μετὰ τῶν συμμάχων, ἤ θ’ἀφανιζόμεθα μετ’ αὐτῶν. Σήμερον, ὅμως, θὰ ἦτο ἀπολύτως σύμφωνον πρὸς τὸ πνεῦμα τῆς Βασιλευομένης Δημοκρατίας ν’ ἀπαιτήσῃ ὁ Λαὸς νὰ μάθῃ ὄχι ποῖοι οἱ λόγοι τοῦ ἀγῶνος, ἀλλὰ ποῖα τὰ πιθανὰ ἀποτελέσματα αὐτοῦ καὶ τὸ σπουδαιότερον κὰ ούσιαστικὼτερον, ποίων ἀνταλλαγμάτων θ’ ἀξιωθῆ ἡ Ἑλλάς. Τί θὰ δὼσῃ, γνωρίζομεν. Τί θὰ λάβῃ, ἀγνοοῦμεν.»
Ορισμένοι ιστορικοί πιστεύουν πάντως πως υπήρξαν ανεπίσημα τουλάχιστον ανταλλάγματα με υπόσχεση του γάλλου προέδρου Κλεμανσώ στον Βενιζέλο σχετικά με την Ανατολική Μακεδονία (αλλά όχι στη Μικρά Ασία, όπως άλλωστε φάνηκε και αργότερα).
Ήταν τόσο συγκεχυμένη η κατάσταση στην Ουκρανία και τη νότιο Ρωσία, που ο Βενιζέλος δεν θέλησε να δοθεί στην εκστρατεία αυτή ιδιαίτερη δημοσιότητα στον αθηναϊκό τύπο. Ο ίδιος και οι γάλλοι στρατιωτικοί ήταν απαισιόδοξοι για την έκβασή της. Το ηθικό των ανδρών ήταν χαμηλό. Πολλοί ανυπομονούσαν να επιστρέψουν στα σπίτια και τις οικογένειές τους μετά από χρόνια στα όπλα. Έχοντας επιζήσει τον «μεγάλο πόλεμο», δεν είχαν καμία διάθεση να αφήσουν την τελευταία τους πνοή στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας. Άλλωστε δεν καταλάβαιναν για χάρη ποιανού ακριβώς μάχονταν. Οι δήθεν τοπικοί σύμμαχοί τους ήταν μεταξύ τους διαιρεμένοι. Από τη μια υπήρχαν αυτοί που αγωνίζονταν για να αναστήσουν την παραδοσιακή ρωσική τσαρική αυτοκρατορία. Από την άλλη, οι ουκρανοί αυτονομιστές. Τέλος, υπήρχαν εκείνοι που αποζητούσαν μια νέα Ρωσία μη κομμουνιστική, χωρίς την παλιά μοναρχία. Απέναντί τους, με γερμανική τεχνική καθοδήγηση, μάχονταν ενωμένοι οι «Μπολσεβίκοι» του Κόκκινου Στρατού.
Οι ελληνογάλλοι στρατιώτες δεν βρέθηκαν μόνο συμπαραταγμένοι με διαιρεμένους συμμάχους, αλλά αντιμετώπισαν επίσης την αδιαφορία, αν όχι την έχθρα, του τοπικού πληθυσμού. Σύμφωνα με τις αναφορές των γάλλων στρατιωτικών, πολλοί ντόπιοι ήταν ιδιαίτερα εχθρικοί απέναντι στην παρουσία ελληνικού στρατού στην περιοχή, επειδή ήταν ενάντιοι σε μια προσάρτηση της περιοχής στο Ελληνικό Βασίλειο. Αν και δεν υπήρχε τέτοια σκέψη στην ελληνική κυβέρνηση, το γεγονός αυτό δεν το γνώριζε ο λαός της Οδησσού και της Κριμαίας. Με την κατάσταση αυτή, η ελληνική μειονότητα της Ουκρανίας βρέθηκε εκτεθειμένη απέναντι στον υπόλοιπο πληθυσμό της περιοχής.
Μέσα σε τόσο αντίξοες συνθήκες, η συμμαχική παρέμβαση την Ουκρανία βάστηξε μόλις λίγες εβδομάδες. Ο ίδιος ο Ιάκωβος Νεγρεπόντης, διοικητής της ΧΙΙΙ μεραρχίας στο Α’ Σώμα κάτω από τη διοίκηση του Κωνσταντίνου Νίδερ, πολέμησε στην Ουκρανία μόλις δύο εβδομάδες.
Ρίξτε μια ματιά στον χάρτη της Ευρώπης τον Απρίλιο του 1919, την εποχή της «Ουκρανικής εκστρατείας» (Εικόνα 2). Κοιτάξτε πόσα ανοιχτά μέτωπα υπήρχαν στην ανατολική Ευρώπη αρκετούς μήνες μετά την υποτιθέμενη «λήξη» του Α’ ΠΠ στις 11 Νοεμβρίου του 1918.
Οι Ηπειρώτες νεοσύλλεκτοι
Αν και χρονολογήσαμε τη φωτογραφία και αναγνωρίσαμε μερικούς από τους παριστάμενους, δεν εξηγήσαμε ακόμη γιατί βρέθηκε ο Ρωμανιώτης γιατρός Νισήμ Δ. Λεβής παρών σε αυτή την εκδήλωση στο Μπουραζάνι το καλοκαίρι του 1920. Την απάντηση τη βρίσκουμε σε μίαν άλλη φωτογραφία του, η οποία μάλλον τραβήχτηκε την ίδια μέρα. Σε αυτήν βλέπουμε ανάμεσα στους ένστολους μέλη της οικογένειας Λεβή (Εικόνα 3).
Έγραψε η ΗΠΕΙΡΟΣ στις 10 Ιουλίου του 1920, με τίτλο Η ΧΘΕΣΙΝΗ ΤΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΟΡΚΩΜΟΣΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΟΣΥΛΛΕΚΤΩΝ: «Τα ήπειρωτικὰ λεβεντόπαιδα -οἱ κληρωτοὶ, ποῦ ἐνθουσιασμένοι, ὑπερήφανοι καὶ σφριγηλοί προσέρχονται ἀπὸ ἡμερῶν χαρωποὶ καὶ πρόθυμοι εἰς τὰς τάξεις τοῦ στρατοῦ μας – ἔγιναν εὐτυχὴς ἀφορμὴ νὰ δοθῆ χθὲς τὸ ἀπόγευμα μία ἐνθουσιώδης καὶ πάνδημος τελετὴ εἰς τὴν πλατείαν τῶν Στρατώνων: ἡ τελετὴ τῆς ὀρκωμοσίας των, τοῦ ἱεροῦ καὶ ἐπσήμου ἐτούτου συμβολαίου τοῦ θνητοῦ πολίτου πρὸς τὴν αἰωνίαν Πατρίδα. Ἡ εὐρυτάτη πλατεῖα, ἕνθα παρετάχθησαν ἐπιβλητικώτατα κύκλω οἱ στρατιῶται τῶν Συνταγμάτων καὶ τοῦ ἱππικοῦ καὶ πυροβολικοῦ κατεκλύσθη ἐκ τῶν ἐπισήμων, τῶν εὐσταλῶν ἀξιωματικῶν καὶ πλήθους κόσμου καὶ κυριῶν. Ἀδρὰ, εὔμορφα καὶ μὲ δύναμιν καὶ ἐνθουσιασμὸν στρατιωτικὸν ὠμίλησε πρὸς τούς νεοσυλλέκτους ὁ ὑποστράτηγος κ. Νεγρεπόντης».
Ήταν λοιπόν πιθανότατα Ηπειρώτες νεοσύλλεκτοι οι άνδρες που φωτογράφησε ο Νισήμ και ανάμεσα τους φίλοι και συγγενείς από τα Γιάννενα.
Ο θρήνος για τον θείο Σαμίκο
Όπως πλείστες άλλες οικογένειες της πατρίδας μας, η οικογένεια Λεβή της γιαγιάς μου πλήρωσε με βαρύ τίμημα τις τότε εκστρατείες του ελληνικού στρατού.
Διαβάζουμε στα ΠΕΝΘΗ στην εφημερίδα ΗΠΕΙΡΟΣ στις 21 Ιανουαρίου του 1926: «ΣΑΜΟΥΗΛ ΛΕΥΙ – Πένθος βαρὺ καὶ συμφορὰ δεινὴ ἔπληξε τὴν φίλην συμπολίτιδα Ἰσραηλιτικὴν οἰκογένειαν τοῦ άξιοτίμου κ. Ματαθούλη Λεύϊ, διὰ τοῦ θανάτου τοῦ πεφιλημένου υἱοῦ της Σαμίκου. Μακρινὴ ἀσθένεια ἐναντίον τῆς ὁποίας ματαίως ἐπἀλαισαν καὶ τὰ πλουσιώτερα ὅπλα τῆς ἐπιστήμης καὶ φιλόστοργοι καὶ ἐπιμελεῖς περιθάλψεις τῆς οἰκογενείας τὸν ἀφήρπασεν εἰς την νεαρωτὰτην ἡλικίαν του, βυθίσασα εἰς βαρύτατον πένθος τὴν οἰκογένειάν του. Ἡ «Ἤπειρος» συλλυπείται ἐγκαρδίως τούς πληγέντας γονείς καὶ οἰκείους».
Εκ πρώτης όψεως, ο θρήνος αυτός, αρκετά χρόνια μετά το τέλος και της τελευταίας μάχης, δεν μοιάζει να σχετίζεται με τον πόλεμο. Ωστόσο, στο οικογενειακό δέντρο, που μας άφησε με τις σημειώσεις της η γιαγιά μου Γιέτη (1905-1995), ανέφερε το εξής για τον θείο της Σαμ Λεβή, ο οποίος, γεννημένος το 1897, ήταν το έκτο και μικρότερο παιδί του Ματαθιούλη και της Ρίφκας και αδελφός της μητέρας της Γιέτης: «Σάμ ἤ Σαμῖκος – Χάθηκε στόν συμμοριτοπόλεμο ἀπό σφαῖρα πιστολιοῦ ποῦ τοῦ ἔμεινε στήν κοιλιά γιατί ἡ ἰατρική δέν εἶχε τά μέσα, φάρμακα & ἐργαλεῖα νά τοῦ τήν ἀφαιρέσῃ».
Όταν πρωτοδιάβασα πριν χρόνια το σημείωμα αυτό της γιαγιάς, υπέθεσα ότι ο θείος Σαμίκος χάθηκε μετά τον εμφύλιο πόλεμο του 1946-49, αφού για ορισμένους στη γενιά της γιαγιάς μου ο σπαραγμός της εποχής εκείνης χαρακτηριζόταν σαν συμμοριτοπόλεμος. Ωστόσο, από τη δημοσίευση στην ΗΠΕΙΡΟ τον Ιανουάριο του 1926, κατάλαβα ότι η γιαγιά αναφερόταν σε άλλο πόλεμο. Ίσως σαν «συμμορίτες» να εννοούσε τους «Μπολσεβίκους» στον πόλεμο της Ουκρανίας και ο θείος της να τραυματίστηκε εκεί.
Η μακρά ασθένεια λοιπόν του άμοιρου θείου Σαμίκου προέκυψε από μια σφαίρα από τον πόλεμο, η οποία παρέμεινε μέσα στο σώμα του και από την οποία τελικά υπέκυψε μετά από μακρόχρονη ταλαιπωρία (Εικόνα 4).
Δεν γνωρίζω σε ποια ακριβώς μάχη τραυματίστηκε ο Σαμουήλ Λεβής του Ματαθία από τα Ιωάννινα. Κάπου αλλού, στα αρχεία της Ισραηλιτικής Κοινότητας, βρήκα αναφορά ότι «τραυματίστηκε πολεμώντας τους Τούρκους». Ίσως κάποιος από τους αναγνώστες του Η.Α. να μπορέσει να ανατρέξει σε στρατιωτικά ή νοσοκομειακά αρχεία και να βρει την απάντηση. Μακάρι να βρεθεί η μάχη στην οποία τραυματίστηκε, έτσι ώστε η θυσία του να αναγνωριστεί από το ελληνικό κράτος όπως του αρμόζει. Υποθέτω ότι το 1926, μέσα στον θρήνο τους, κανείς από τους προγόνους μου δεν σκέφτηκε να επιδιώξει μια τέτοια αναγνώριση.
Ας είναι αιωνία η μνήμη του Σαμ Μ. Λεβή και όλων αυτών που χάθηκαν τότε στους πολέμους και τις καταστροφές.
