Το μυστήριο με το «Καζίνο του Ντινάρ»
Ανάμεσα στις φωτογραφίες, που άφησε ο αδικοχαμένος στο Ολοκαύτωμα θείος της γιαγιάς μου Νισήμ Δ. Λεβής, υπάρχουν δύο τις οποίες μέχρι πρόσφατα δεν είχα καταφέρει να εξιχνιάσω. Απεικονίζουν ένα εξωτικό και μεγαλοπρεπές οικοδόμημα. Τις βρήκα σε φωτογραφικό άλμπουμ του Νισήμ από το 1895-1897. Υπέθετα πως τραβήχτηκαν το καλοκαίρι του 1896 ή του 1897, αφού σε προηγούμενες σελίδες στο άλμπουμ υπάρχουν εικόνες από τον Ιούνιο του 1896, ενώ μετά είναι τοποθετημένες εικόνες από το 1897. Κάτω από τις φωτογραφίες υπάρχει στα γαλλικά η χειρόγραφη από τον φωτογράφο λεζάντα: «Καζίνο του Ντινάρ.» Στην αρχή υπέθεσα πως η αναγνώριση θα ήταν απλή: Καζίνο του Ντινάρ το 1896 ή 1897 (Εικόνα 1).
Λάθος! Όργωσα το διαδίκτυο ψάχνοντας για φωτογραφίες με καζίνο στο Ντινάρ στα τέλη του 19ου αιώνα χωρίς επιτυχία. Το Ντινάρ είναι παραλιακή πόλη-θέρετρο στη Βρετάνη της Γαλλίας, κοντά στο Σεν Μαλό, την πατρίδα του Σατωβριάνδου. Είχε πράγματι καζίνο η πόλη τότε, όπως και σήμερα, όμως κανένα από τα κτήρια που βρήκα δεν ταίριαζε με τις εικόνες του Νισήμ.
Ίσως ο Νισήμ να είχε συγκεντρώσει τις εικόνες στο άλμπουμ μερικά χρόνια μετά τη φωτογράφισή τους και έκανε λάθος στη χειρόγραφη λεζάντα. Άρχισα λοιπόν να ψάχνω το διαδίκτυο για καζίνο του 19ου αιώνα σε άλλο μέρος με αρχιτεκτονική ανατολίτικου τύπου Moresque. Ήταν της μόδας αυτές οι κατασκευές τότε. Είχα δει ένα παρόμοιο κτήριο σε φωτογραφία του Νισήμ από την Ντιέπ (βλ. Ηπειρωτικό Αγώνα 25/7/2017). Πάλι όμως η έρευνα αυτή δεν έφερε αποτέλεσμα.
Όταν το 2018 το προσωπικό του Εβραϊκού Μουσείου της Ελλάδας στην Αθήνα «σκάναρε» τις εικόνες του Νισήμ και τις καθάρισε με αφορμή μια έκθεση με φωτογραφίες του («Μέσα από τον φακό του Νισήμ Λεβή»), διέκρινα μερικές ακόμη λεπτομέρειες πάνω στο κτήριο. Προσπάθησα λοιπόν για άλλη μια φορά να βρω τον τόπο και τον χρόνο της φωτογράφισης (Εικόνα 2).
Στην πρόσοψη του κτηρίου έβλεπα τώρα επιγραφές με τα γράμματα CAFÉ BA_ER. Αν και η επιγραφή εμφανιζόταν τέσσερεις φορές στην πρόσοψη του κτηρίου, δεν μπορούσα να διακρίνω το τρίτο γράμμα της δεύτερης λέξης. Υπέθεσα ότι θα μπορούσε να ήταν κάποιο CAFÉ BABER, οπότε άρχισα να ψάχνω για καζίνο στις γαλλικές αποικίες της Βόρειας Αφρικής, επειδή η λέξη Baber μου θύμιζε τη λέξη Berber-μπερμπέρης. Πάλι όμως, καμία φωτογραφία από καζίνο στα μέρη αυτά δεν ταίριαξε.
Το μυστήριο λύνεται
Κάποια στιγμή φέτος σκέφτηκα να ψάξω για εικόνες από διεθνείς εκθέσεις της εποχής εκείνης. Σκέφτηκα πως ένα τέτοιο εξωτικό οικοδόμημα θα μπορούσε να είχε χτιστεί στα πλαίσια μιας διεθνούς έκθεσης.
Αυτή τη φορά έπεσα διάνα. Ανακάλυψα ότι το κτήριο της φωτογραφίας του Νισήμ Λεβή ήταν από τη διεθνή βιομηχανική έκθεση του Βερολίνου. Λύθηκε επίσης και το μυστήριο με το όνομα του καφενείου, το οποίο αποδείχτηκε πως ήταν όχι BABER αλλά το γερμανικότατο BAUER (Εικόνα 3).
Η Βιομηχανική Έκθεση του Βερολίνου άνοιξε τις πύλες της την ηλιόλουστη Πρωτομαγιά του 1896 και λειτούργησε ως τις 15 Οκτωβρίου εκείνης της χρονιάς με ευκαιρία τα 25 χρόνια του Γερμανικού Ράιχ. Είχε προηγηθεί μια πολύχρονη αντιπαράθεση στη Γερμανία ανάμεσα στους υποστηρικτές της έκθεσης και σε αυτούς που ήταν αντίθετοι με το δαπανηρό αυτό εγχείρημα. Παρών στα εγκαίνια ήταν και ο Κάιζερ Γουλιέλμος Β’. Η έκθεση είχε στηθεί μαζί με μία μεγάλη τεχνητή λίμνη σε μια αχανή έκταση στα νοτιοανατολικά της πόλης του Βερολίνου, στις όχθες του ποταμού Σπρε (Εικόνα 4).
Ανάμεσα στα εκθέματα υπήρχαν ένα τεράστιο τηλεσκόπιο (το οποίο διατηρείται σήμερα στο Αστεροσκοπείο Archenhold), μια αναπαράσταση του μεσαιωνικού Βερολίνου, το μεγαλοπρεπές Μέγαρο της Βιομηχανίας που βλέπουμε στη φωτογραφία του Νισήμ και μια «Αποικιακή Έκθεση». Στον χώρο της έκθεσης στο σημερινό προάστιο Τρέπταου, βρίσκονται στις μέρες μας το πάρκο Τρεπτάουερ και ένα τεράστιο σοβιετικό πολεμικό μνημείο. Το μνημείο, που εγκαινιάστηκε το 1949, είναι κατάλοιπο από τα χρόνια του ψυχρού πολέμου όταν η περιοχή βρισκόταν στο «ανατολικό μπλοκ» (Εικόνα 5). Στήθηκε δηλαδή τη χρονιά που ιδρύθηκε η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας. Μια «λαϊκή δημοκρατία» η οποία στο τέλος ούτε λαοκρατούμενη ήταν, αφού χρειάστηκε να χτίσει το τείχος του Βερολίνου για να εμποδίσει τη φυγή του λαού της προς τη Δύση, ούτε δημοκρατία.
Με τη διεθνή έκθεση του 1896 και τους 3700 εκθέτες της, η Γερμανία επιχείρησε να επιδείξει την αυξανόμενη επιρροή της σαν βιομηχανική, στρατιωτική, αλλά και αποικιακή δύναμη. Στο εξάμηνο που λειτούργησε την επισκέφτηκαν πάνω από επτά εκατομμύρια άτομα. Ανάμεσα τους, απ’ ό,τι φαίνεται, ήταν και ο Γιαννιώτης Νισήμ Δ. Λεβής.
Θα πρέπει να ήταν σύντομο το ταξίδι αυτό του Νισήμ στη γερμανική πρωτεύουσα από το Παρίσι όπου σπούδαζε. Αυτό το συμπεραίνω από το γεγονός ότι δεν διατηρείται καμία άλλη φωτογραφία του από το ταξίδι εκείνο. Μάλλον ταξίδεψε με το τρένο, επισκέφτηκε την έκθεση και επέστρεψε γρήγορα στο Παρίσι. Ίσως ο φοιτητής της ιατρικής Νισήμ να συνόδευσε στην έκθεση τον μεγαλύτερο αδελφό του και μηχανολόγο μηχανικό Μωρίς.
Η Αποικιακή Έκθεση
Ανάμεσα στα εκθέματα της έκθεσης, το γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών είχε χρηματοδοτήσει μαζί με ιδιωτικά κονδύλια μια «Αποικιακή Έκθεση». Σύμφωνα με δημοσιεύματα της εποχής, «τα εκθέματα περιείχαν παραδείγματα αποικιακής ιατρικής, αναπαραστάσεις αποικιακών διοικητικών κτηρίων, αλλά και αποικιακά προϊόντα, όπως ελεφαντόδοντο και κακάο. Μαζί τους και η μεγαλύτερη ατραξιόν της Αποικιακής Έκθεσης: Αναπαραστάσεις παραδοσιακών Αφρικανικών και Μελανησιακών χωριών, στα οποία εγκαταστάθηκαν πάνω από 100 άτομα από τις εκεί γερμανικές αποικίες» (Εικόνα 6).
Με τη χαρακτηριστική υπεροψία των αποικιοκρατών εκείνης της εποχής, σκοπός των εκθεμάτων αυτών ήταν να παρουσιάσει την υπεροχή των δυτικών επισκεπτών για να δικαιολογήσει τις αποικίες. Μια παρόμοια εμπειρία του προπάππου του από τη Νέα Καληδονία περιέγραψε πρόσφατα και ο βετεράνος παίκτης του Ολυμπιακού και γάλλος διεθνής Κριστιάν Καρεμπέ.
Οι άνθρωποι-εκθέματα του Βερολίνου είχαν προσληφθεί υπογράφοντας συμβόλαια. Είχαν φτάσει από το σημερινό Τόγκο, το Καμερούν, την Παπούα Νέα Γουινέα, τη Ναμίμπια, και την Τανζανία. Ανάμεσα τους υπήρχαν άντρες με διαφορετικά επαγγέλματα, γυναίκες και παιδιά -σε ορισμένες περιπτώσεις ολόκληρες οικογένειες. Μαζί με τον μισθό τους, ο οποίος ήταν σημαντικά κατώτερος από τον μισθό των γερμανών ξεναγών της έκθεσης, τους παρασχέθηκαν στέγη, θέρμανση, διατροφή και ο αναγκαίος ρουχισμός. Μετά την έκθεση, οι περισσότεροι γύρισαν στις πατρίδες τους. Ένα παράδειγμα είναι ο Friedrich Maharero από τη Ναμίμπια, που είχε αποκτήσει στη διάρκεια της παραμονής του αρκετές Γερμανίδες θαυμάστριες οι οποίες συνέχισαν μετά να του στέλνουν επιστολές και δώρα, αφού αυτός γύρισε στην πατρίδα του.
Μερικοί, γύρω στους 20, παρέμειναν στην Γερμανία. Ανάμεσα τους και ο Martin Dibobe από το Καμερούν που εκπαιδεύτηκε αρχικά σαν κλειδαράς και μετά έγινε ο πρώτος μαύρος μηχανοδηγός στους Γερμανικούς σιδηροδρόμους. Το 1919 οργάνωσε αίτηση στο Γερμανικό κοινοβούλιο για να διεκδικήσει ίσα δικαιώματα για τους Αφρικανούς στη Γερμανία (Εικόνα 7). Με την ευκαιρία της εκατονταετηρίδας από την εκστρατεία αυτή τοποθετήθηκε στο Βερολίνο το 2019 μια αναμνηστική πλάκα. Ο ίδιος ο Dibobe επέστρεψε τελικά το 1922 στην Αφρική, αλλά από τότε χάθηκαν τα ίχνη του.
Την ιδιαίτερη αυτή ιστορία της Αποικιακής Έκθεσης διηγείται στις μέρες μας μια ειδική ηχητική περιήγηση στον χώρο της έκθεσης στο σημερινό Τρέπταουερ Παρκ. Η έκθεση εγκαινιάστηκε τον Αύγουστο του 2021. Θα τη βρείτε εδώ στα γερμανικά, τα αγγλικά και τα γαλλικά: www.zurueckerzaehlt.de
Τα ναυτάκια
Παραμένει μυστήριο γιατί κάτω από τις δύο αυτές φωτογραφίες του ο Νισήμ Δ. Λεβής έγραψε «Καζίνο του Ντινάρ» αντί για «Βιομηχανική Έκθεση Βερολίνου». Τοποθέτησε τις φωτογραφίες στο άλμπουμ πολλά χρόνια αργότερα και μπερδεύτηκε; Ήταν μήπως φωτογραφίες που τράβηξε ένας από τους δύο αδελφούς του που ζούσαν μαζί του στο Παρίσι εκείνη την εποχή, οπότε ο Νισήμ δεν αναγνώρισε το μέρος αργότερα; Δεν θα το μάθουμε ποτέ.
Πάντως, ο Νισήμ πράγματι επισκέφτηκε εκείνη την εποχή το Ντινάρ, όπως και άλλα παραλιακά θέρετρα της δυτικής Γαλλίας. Στο άλμπουμ από το 1895-97 διατηρούνται φωτογραφίες του από τα μέρη αυτά. Ανάμεσα τους και μια πολύ ωραία φωτογραφία με δύο πιτσιρικάδες ντυμένους ναυτάκια (Εικόνα 8).
Οι δύο νεαροί θα πρέπει να είχαν γεννηθεί γύρω στο 1890, άρα ήταν κοντά στα 24 τους χρόνια όταν κηρύχτηκε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Τι να απέγιναν άραγε; Ίσως χάθηκαν, μαζί με το άνθος της γενιάς τους στα πεδία των Γαλλογερμανικών μαχών στο ποταμό Μάρνη (1914), στο Βερντέν (το 1916), στο Σεμέν ντε Νταμ (1917), ή στα Βαλκάνια, την Μέση Ανατολή, και την Ουκρανία για χάρη της πατρίδας και του βιομηχανικού ιδεώδους. Στις ίδιες μάχες πολέμησαν ίσως και μερικοί από τους Αφρικανούς και Μελανήσιους της βιομηχανικής έκθεσης, αφού πολλοί εντάχθηκαν σε αποικιακές στρατιωτικές μονάδες.
Κάθε φορά που κάθομαι και αναλύω κάποια παλιά φωτογραφία του γιαννιώτη προγόνου μου Νισήμ Δ. Λεβή, μένω έκπληκτος με την ιστορία και τα μαθήματα που αυτή μας μεταφέρει.
