Το τελευταίο διάστημα ήλθε στην επικαιρότητα και αναζωπυρώθηκε- κυρίως μέσω της δημοσίευσης εκ μέρους πολιτών επιστολών διαμαρτυρίας αλλά και προτάσεων- το ενδιαφέρον της πόλης για την τύχη και την αξιοποίηση του κτηρίου του Παλαιού Πανεπιστημίου στην οδό Δομπόλη.
Παρόλο που πρόκειται για ένα κτίριο «σύμβολο πνευματικότητας, που ταυτίζεται με τη σύγχρονη ιστορία της πόλης των Ιωαννίνων», η κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει εδώ και δεκαετίες δεν τιμά κανέναν, ούτε τους Γιαννιώτες, ούτε πολύ περισσότερο τους θεσμικούς φορείς.
Οι προτάσεις για την αξιοποίηση του πολλές, ποικίλες και λίαν ενδιαφέρουσες: στέγαση ενός «Κέντρου Μοντέρνας Τέχνης», των Μουσείων «Τυπογραφίας» και «Ιστορίας της Ιατρικής» του Πανεπιστημίου, του Δημαρχείου, δημιουργία «Κόμβου ψηφιακής καινοτομίας», «Κέντρου Πολιτισμού, Γραμμάτων και Τεχνών», ίσως και άλλες. Ο πλουραλισμός ιδεών και προτάσεων ποτέ δεν βλάπτει…
Η ανακίνηση αυτού του θέματος αποτέλεσε για τις «Μικρές Ιστορίες» αφορμή και μια πρώτης τάξεως επίκαιρη ευκαιρία να προβληθούν μέσω των σελίδων του «Ηπειρωτικού Αγώνα» και να γίνει ευρύτερα γνωστή η ζωή, η προσωπικότητα και ιδίως η προσφορά του προσώπου, το όνομα του οποίου φέρει τιμητικά η οδός στην οποία έχει ανεγερθεί και «ίσταται» ακόμη το ιστορικό κτήριο που φιλοξένησε στα πρώτα βήματά του το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Να αιτιολογηθεί με άλλα λόγια γιατί η πόλη των Ιωαννίνων τίμησε με αυτόν τον (ελάχιστο) τρόπο τον Ηπειρώτη ευεργέτη του ελληνικού κράτους και της Εκπαίδευσης-Παιδείας Ιωάννη Δομπόλη.
Οι Δομπόληδες ή Δομπόλληδες (σε παλιά έγγραφα το όνομα εμφανίζεται με δύο λάμδα), κατάγονται από το χωριό Κρετσούνιστα, της επαρχίας Κουρέντων, το σημερινό Δεσποτικό. Οι γνώσεις μας για τη γενεαλογία της οικογένειας φτάνουν στον παππού του κεντρικού προσώπου των «Μικρών Ιστοριών» Ιωάννη. Ο Ιωάννης Δομπόλης απέκτησε δύο γυιούς τον Τριαντάφυλλο, πατέρα του ευεργέτη και έναν δεύτερο, ο οποίος ενεδύθη το μοναχικό σχήμα, και δύο θυγατέρες τη Χάιδω και την Αλεξάνδρα. Ο θυγατέρες παντρεύτηκαν και απέκτησαν αρκετούς απογόνους οι οποίοι μάλιστα εισέπρατταν μερίδιο από το συσταθέν από τον Τριαντάφυλλο Δομπόλη σχετικό κληροδότημα.
Φαίνεται ότι για λόγους προστασίας, στα μέσα του 18ου αι., ο Ιωάννης Δομπόλης εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στα Γιάννενα, όπου και ασχολήθηκε με το εμπόριο δερμάτων. Όπως αποδεικνύεται από δωρεές και αγαθοεργίες προς το χωριό του, μάλλον απέκτησε αξιόλογη περιουσία. Η οικ. Δομπόλη ανήκε στις επιφανείς της πόλης των Ιωαννίνων συνδεόμενη μάλιστα και με την οικ. Ζωσιμάδων. Παρ΄ όλα αυτά ο Τριαντάφυλλος Δομπόλης μετανάστευσε στη Ρωσία, ίσως προς επέκταση των επιχειρήσεων, αρχικά στη Νίζνα όπου και παντρεύτηκε, και στη συνέχεια οριστικά στην Αγία Πετρούπολη, όπου(;) και γεννήθηκε το 1769 ο Ιωάννης Δομπόλης (υπάρχει και δεύτερη εκδοχή ότι ίσως γεννήθηκε στη Νίζνα, τόπο καταγωγής της μητέρας του).
Προφανώς στη Ρωσία ο Τριαντάφυλλος Δομπόλης απέκτησε σημαντική περιουσία και έχοντας τη διάθεση να βοηθήσει κατέλιπε με τη διαθήκη του διάφορα ποσά σε κοινωφελή ιδρύματα των Ιωαννίνων, σε εκκλησίες, ενώ συνέστησε και σχετικό κληροδότημα για τα Γιάννενα.
Ο Ιωάννης Δομπόλης, κεντρικό πρόσωπο της ιστορίας μας, παρακολούθησε τα εγκύκλια μαθήματα στην Αγία Πετρούπολη (ίσως και στη Νίζνα), συνδέθηκε δε φιλικά και με τον Νικόλαο Ζωσιμά, κάτι που ενισχύει την άποψη ότι μεγάλωσε στη Νίζνα. Διδάχτηκε τα ελληνικά γράμματα, συμπλήρωσε δε τη μόρφωσή του μελετώντας ρωσικά και γαλλικά, τα οποία μιλούσε και έγραφε με αξιοζήλευτη άνεση. Δεν συνέχισε σπουδές σε πανεπιστημιακό επίπεδο, αλλά «αυτομάτως», όπως έγραψε ο ίδιος, μορφώθηκε μελετώντας.
Αρχικά ακολουθώντας το παράδειγμα του πατέρα του, ασχολήθηκε με το εμπόριο, ακολούθως όμως επεξέτεινε τις οικονομικές του δραστηριότητες στραφείς και σε τραπεζικές εργασίας. Από τις τελευταίες φαίνεται ότι απέκτησε την πολύ μεγάλη, για την εποχή του, περιουσία. Στην ηλικία των 40 ετών ήταν ήδη όχι μόνον οικονομικά ευκατάστατος αλλά και επώνυμος, διακεκριμένος μεταξύ των μελών της ελληνικής ομογένειας, συνομιλητής υψηλά ισταμένων Ρώσων και κυβερνητικών παραγόντων της αυτοκρατορίας. Πρόσφερε υπηρεσίες και προς τη ρωσική Αυλή, ώστε του απονεμήθηκε ο τίτλος του Συμβούλου και Ιππότη.
Το 1809, ο Δομπόλης γνωρίζεται με τον Ιωάννη Καποδίστρια, ανερχόμενο στέλεχος της ρωσικής διπλωματίας. Η συνάντηση-γνωριμία αυτή των δύο επιφανών Ελλήνων θα αποτελέσει την απαρχή μιας εξαιρετικά στενής, εγκάρδιας και δια βίου φιλίας, η οποία θα παίξει καταλυτικό ρόλο στις αποφάσεις του Δομπόλη για τη διάθεση της περιουσίας του. Ο Καποδίστριας πρέσβευε ότι το ελληνικό γένος, προτού πάρει τα όπλα και εξεγερθεί, θα έπρεπε ν αποκτήσει κατάλληλη μόρφωση και Παιδεία. Την πεποίθησή του αυτή όχι μόνον την έκανε γνωστή στο Δομπόλη αλλά τον έπεισε ότι μπορούσε με την μεγάλη οικονομική του επιφάνεια να συμβάλλει αποφασιστικά στην υλοποίηση του εν λόγω στόχου. Ο ίδιος ο Δομπόλης επιβεβαιώνει, όπως θα δούμε παρακάτω, μέσω της διαθήκης του, η οποία συνετάγη στις 4-2-1849, τον καταλυτικό ρόλο που διαδραμάτισε η γνωριμία και οι συζητήσεις με τον Καποδίστρια στη διάθεση της περιουσίας του. Η σχέση του Δομπόλη με τον Καποδίστρια υπήρξε, όπως αναφέρθηκε, στενή και εποικοδομητική μέχρι τον πρόωρο θάνατο του κυβερνήτη. Αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι ο Δομπόλης είχε αναλάβει τη διαχείριση και των προσωπικών οικονομικών θεμάτων του Καποδίστρια. Επίσης ο Καποδίστριας εκτιμώντας τις ειδικές οικονομικές γνώσεις του Δομπόλη τον αξιοποίησε ανάλογα προσφέροντάς του τη θέση του Ταμία της «Φιλομούσου Εταιρείας», που λειτουργούσε από το 1814 στη Βιέννη. Η «Φιλόμουσος Εταιρεία» ιδρύθηκε στη πόλη των Αψβούργων από τον Ιωάννη Καποδίστρια κατ΄ αντιστοιχία της ήδη λειτουργούσης στην Αθήνα, της οποίας Επίτροπος διατελούσε ο Άνθιμος Γαζής. Η ανάγνωση του καταστατικού της Εταιρείας συνηγορεί υπέρ του μεγάλου ενδιαφέροντος του Καποδίστρια για την ανάδειξη και προώθηση της εκπαίδευσης των ελληνοπαίδων, της Παιδείας αλλά και του ελληνικού πολιτισμού ευρύτερα: «…δια την αύξησιν και επίδοσιν των μαθήσεων εις την Ευρώπη και Ελλάδα, δια την έκδοσιν των κλασσικών συγγραφέων και βοήθειαν πτωχών μαθητών, όσοι σπουδάζωσι τας επιστήμας, και τέλος δια την ανακάλυψιν παντός είδους αρχαιοτήτων», καθώς και για βοήθεια ίδρυσης στο Πήλιο «ενός σχολείου τακτικού κατά μίμησιν των Ακαδημιών της Ευρώπης».
Το 1827 ο Καποδίστριας, εκλεγμένος Κυβερνήτης, αναχωρεί από τη Ρωσία και αναλαμβάνει τις τύχες του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Η στενή του σχέση, αλλά κυρίως η εκτίμηση προς τις ικανότητες του Δομπόλη, τον οδηγεί στην πρόταση να τον ακολουθήσει στην Ελλάδα. Ο Δομπόλης, καίτοι ήδη 58 ετών και αποκατεστημένος οικονομικά και κοινωνικά, δεν διστάζει να αφήσει μια τακτοποιημένη ζωή και να βοηθήσει τον κυβερνήτη στη διακυβέρνηση της χώρας. Γράφει σχετικά ο Καποδίστριας: «…ο καλός Δομβόλης αφήνει πεντήκοντα οκτώ χρόνων ειρηναίαν ζωήν δια να με ακολουθήση…». Ο Καποδίστριας με την άφιξή του συγκροτεί διάφορα διοικητικά όργανα τοποθετώντας σ’ αυτά άτομα με ειδικά προσόντα. Ο Δομπόλης διορίζεται Ταμίας της Ελλάδος και συγχρόνως Πρόβουλος της Οικονομίας, ήτοι Υπουργός των Οικονομικών. Ακολουθώντας μάλιστα το παράδειγμα του στενού του φίλου Καποδίστρια «δια τας υπηρεσίας του, ουδέ οβολόν να λάβη εδέχθηκε και τον μισθόν του τον χαρίζει εις το Έθνος».
Ο Δομπόλης θα παραμείνει στην Ελλάδα δύο έτη συνδράμοντας το έργο του Κυβερνήτη. Δυστυχώς το κλίμα του νησιού (Αίγινα), οι πολλές φροντίδες και η ήδη κλονισμένη υγεία του, δεν επέτρεψαν παρά τη θέλησή του την περαιτέρω παραμονή του στην Ελλάδα και τη βοήθεια προς τον Καποδίστρια. Την αναχώρηση του γνωστοποιεί με επιστολή του στον Κυβερνήτη (30-12-1829): «…η κατάστασις της υγείας μου κατ’ ατυχίαν με αναγκάζει να στερηθώ της τιμής να παραμένω δια παντός, ως εκ ψυχής το επιθύμουν, πλησίον Σας».
Έτσι από το 1830 ο Δομπόλης επανέρχεται στην Αγία Πετρούπολη όπου και παρέμεινε μέχρι το θάνατό του. Η επαφή του με τον Καποδίστρια υπήρξε συνεχής, όπως επίσης και το ενδιαφέρον του για τα τεκταινόμενα στην πατρίδα. Λίγο μετά θα πληροφορηθεί τη δολοφονία του φίλου του. Το γεγονός θεωρήθηκε από τον Δομπόλη συμφορά εθνική «ατύχημα της πολυπαθούς Ελλάδος» και για τον ίδιο «πλήγμα βαρύτατο που καταλύπησε την ψυχή του». Μετά την δολοφονία του Κυβερνήτη ο Δομπόλης φαίνεται ότι δεν διατήρησε παρά μόνο τυπικές σχέσεις με πρόσωπα της πατρίδας του. Ασχολήθηκε μόνο με τις επιχειρήσεις και τις τραπεζικές εργασίες του, τα δε τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του έζησε αποτραβηγμένος, συναναστρεφόμενος λίγους εκλεκτούς φίλους του. Όλο αυτό το διάστημα επεξεργαζόταν ένα σχέδιο διάθεσης της περιουσίας του και αξιοποίησής της επ’ αγαθώ της εκπαίδευσης και της παιδείας στην Ελλάδα, σύμφωνα με τη βούληση και το όραμα του «απόντος» φίλου του Καποδίστρια.
Οι τελευταίες επιθυμίες του Δομπόλη διατυπώθηκαν με πλήρη σαφήνεια εγγράφως στη διαθήκη του, που συντάχτηκε ενάμιση χρόνο πριν το θάνατό του, δηλ. στις 4 Φεβρουαρίου του 1849, στην Πετρούπολη. Σ’ αυτήν τονίζει την επίδραση που είχε στις αποφάσεις του η γνωριμία του με τον Καποδίστρια: «ότε το 1809 εγνώρισα τον κόμητα Καποδίστριαν Ιωάννην υπεσχέθημεν αλλήλοις να μεταχειρισθώμεν παν μέσον προς διάδοσιν της δημοσίας παιδεύσεως εν Ελλάδι. Έκτοτε σταθερός σκοπός της ζωής μου υπήρξε να κατορθώσω να εκπληρώσω πρεπόντως την δοθείσαν υπόσχεσίν μου».
Και όντως ο Δομπόλης, αφού τακτοποιήσει και τις συναισθηματικές «υποχρεώσεις» του προς τους συγγενείς του στην Ήπειρο, ορίζει πως θα υλοποιηθεί ο προ πολλών ετών διακαής πόθος του: «…ορίζω το υπόλοιπον του κεφαλαίου ρούβλια αργυρά 232.857 εις εκπλήρωσιν της υποσχέσεώς μου δήλον ότι εις διάδοσιν της δημοσίας παιδεύσεως εν Ελλάδι… κατατεθήσονται επί τόκω εν πιστωτικοίς καταστήμασι της Ρωσίας μέχρι της 1 Ιανουαρίου 1906 (…) εις την ορισθείσαν εποχήν, δηλ. το 1906, η ρωσική κυβέρνησις θέλει φροντίσει μετά της ελληνικής προς μεταφοράν εις την Ελλάδα ολοκλήρου του κεφαλαίου τούτου μετά και των τόκων προς ανίδρυσιν εν Αθήναις (…) Πανεπιστημίου ονομασθησομένου Καποδιστριακού».
Εδώ αναδεικνύεται το μεγαλείο της ψυχής του Δομπόλη, ο οποίος δεν επιδιώκει τη δική του δόξα αλλά αποδίδει τα δέοντα στον αφοσιωμένο φίλο του και εραστή της Παιδείας του Έθνους Ιωάννη Καποδίστρια! Δεν ξεχνά επίσης την πατρίδα του την Ήπειρο και μεριμνά για την εκπαίδευση και παροχή ανωτάτης μόρφωσης στα Ηπειρωτόπουλα. Τονίζει σχετικά στην παράγραφο επτά της διαθήκης του: «Επιθυμώ ίνα τριάκοντα έως πεντήκοντα των σπουδαστών (του Πανεπιστημίου) εκλέγονται πάντοτε εκ νέων καταγομένων εξ Ηπείρου».
Το Μάιο του 1906 η ελληνική κυβέρνηση παρέλαβε μέρος του Δομπολείου κληροδοτήματος, που ανερχόταν σε 7.700.00 δραχμές και ήταν κατατεθειμένο στην Αυτοκρατορική Τράπεζα, ήτοι 300.000 ρούβλια, και έτσι άρχισε να υλοποιείται η βούληση του διαθέτη. Επειδή είχε ήδη ιδρυθεί το Εθνικό Πανεπιστήμιο, τα χρήματα του Δομπόλη διατέθηκαν το 1911 για την ανέγερση κτηρίων, αγορά ακινήτων, την εσωτερική οργάνωση, συντήρηση κ.λπ. προς στέγαση του νεοσύστατου Καποδιστριακού Πανεπιστημίου, το οποίο συμπεριέλαβε τις Σχολές Θεολογική, Νομική και Φιλοσοφική, στο δε Εθνικό παρέμειναν οι Θετικές, ήτοι Ιατρική, Φυσικομαθηματική και το λεγόμενο Φαρμακευτικό Σχολείο. Το 1932 τα δύο ιδρύματα ενώθηκαν στο γνωστό «Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο». Η σημερινή δηλ. μορφή του Πανεπιστημίου Αθηνών οφείλεται στο κληροδότημα του Δομπόλη. Τα ποσά του κληροδοτήματος, που δεν παραδόθηκαν από τη ρωσική κυβέρνηση μέχρι το 1918, εξανεμίσθηκαν με τον πληθωρισμό του ρουβλίου, αμέσως μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση και δεν εισπράχτηκαν ποτέ από την ελληνική κυβέρνηση.
Ο Ιωάννης Δομπόλης πέθανε εν ειρήνη την 28η Οκτωβρίου 1850 σε ηλικία 81 ετών, άγαμος και άτεκνος. Με το θάνατό του εξέλιπε και η οικογένεια των Δομπόληδων. Παραμένει όμως εσαεί το μεγαλοπρεπές έργο του το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, παράδειγμα ευποιΐας και φιλευεργεσίας. Και συγχρόνως «ύμνος και συμβολή στην αθανασία του ονόματος του εξόχου φίλου του Ιωάννη Καποδίστρια που τον ενέπνευσε».
