Τη φωτογραφία (Εικόνα 1) του προγόνου μου Νισήμ Λεβή τη γνώριζα από τα παιδικά μου χρόνια. Κοιτάζοντας τότε τη γυάλινη πλάκα μέσα στον ξύλινο προβολέα taxiphote Jules Richard στο σπίτι των παππούδων μου, θαύμαζα σε τρεις διαστάσεις την «προπατορική τράκα». Δεν γνώριζα ούτε την τοποθεσία, ούτε τις συνθήκες, που οδήγησαν στο αυτοκινητιστικό ατύχημα.
Έβλεπα ότι η σύγκρουση ήταν σφοδρή, το μπροστινό μέρος του ενός οχήματος είχε στην κυριολεξία «βουλωθεί» στο πλευρό του άλλου. Φαινόντουσαν, επίσης, υγρά στο χωμάτινο οδόστρωμα κάτω από το σημείο της σύγκρουσης. Τα δύο τρακαρισμένα οχήματα είχαν κλείσει ολόκληρο σχεδόν τον δρόμο, έτσι ώστε ένα τρίτο αυτοκίνητο, που περνούσε τη στιγμή της φωτογράφησης, χρειάστηκε να μπει στην αντίθετη λωρίδα κυκλοφορίας, για να τα παρακάμψει. Δεν έβλεπα κάποια στροφή ή διασταύρωση, τα δέντρα στις δυο άκρες του δρόμου συνεχίζονταν σε ευθεία γραμμή σε βάθος στην τρισδιάστατη εικόνα. Πίσω από τη σειρά των δέντρων αριστερά φαινόταν μια εκτεταμένη πεδιάδα, μάλλον καλλιεργημένη γη, και στην άκρη της κάποια λοφογραμμή. Τα αυτοκίνητα ήταν άδεια, αλλά κάτω από ένα δέντρο στεκόντουσαν δύο κουστουμαρισμένοι άνδρες με καπέλο. Μάλλον ήταν επιβάτες των τρακαρισμένων οχημάτων.
Δεν ήξερα στα παιδικά μου χρόνια αν η φωτογραφία είχε τραβηχτεί κάπου στην Ήπειρο ή αλλού. Αργότερα έμαθα πως ο φωτογράφος Νισήμ Λεβής, θείος της γιαγιάς μου, έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στα Γιάννενα, αλλά ταξίδευε συχνά στη δυτική Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Γαλλία, όπου σπούδασε γιατρός στη Σορβόννη.
Πότε και πού έγινε το ατύχημα
Τη βρήκα τελικά την τοποθεσία και τη χρονολογία, όταν ετοίμαζα το λεύκωμα «Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή: 1898-1944» (Εκδόσεις Καπόν). Αναλύοντας προσεκτικά τη φωτογραφία, παρατήρησα ότι τα μοντέλα των αυτοκινήτων είναι της δεκαετίας του 1920. Συγκεκριμένα, αριστερά διακρίνουμε μια Unic. Η Unic ήταν μια γαλλική εταιρεία κατασκευής αυτοκινήτων (και αργότερα φορτηγών), που ιδρύθηκε το 1905 από τον Georges Richard με κύριο χρηματοδότη τον βαρώνο Henri de Rothschild. Ο Georges Richard ήταν ένας από τους πρώτους κατασκευαστές, που ακολούθησαν τη μέθοδο της παραγωγής μικρού αριθμού μοντέλων με ομοιόμορφα και ανταλλακτικά εξαρτήματα. Μέθοδο την οποία μιμήθηκαν και τελειοποίησαν αργότερα ο André Citroën στη Γαλλία και κυρίως ο Henry Ford στην Αμερική. Η Unic εξαγοράστηκε από τη Simca το 1952, για να καταλήξει τελικά στη Chrysler το 1970. Κατά σύμπτωση, ο κατασκευαστής του αυτοκινήτου, ο Georges Richard, ήταν αδελφός του Jules Richard, του κατασκευαστή του φωτογραφικού προβολέα του Νισήμ Λεβή, που ανέφερα νωρίτερα. Οι δυο τους είχαν και έναν τρίτο διακεκριμένο αδελφό, τον Max, ο οποίος ίδρυσε την εταιρεία κατασκευής αεροπλάνων SPAD (Société Pour L’Aviation et ses Dérives). Τα διπτέρυγα αεροπλάνα SPAD χρησιμοποιήθηκαν από τους συμμάχους στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο (και μάλιστα, όπως θα δούμε σε λίγο, πάνω από το σημείο του ατυχήματος).
Μελετώντας τη φωτογραφία με το ατύχημα, ανακάλυψα επίσης ότι οι πινακίδες και των δύο αυτοκινήτων προέρχονται από την περιοχή του Νανσύ, στη Λωρραίνη της βορειοανατολικής Γαλλίας. Πίσω από τα αυτοκίνητα στα δεξιά μόλις διακρίνεται ένας γάλλος χωροφύλακας (gendarme) με την γκρίζα στολή του και το χαρακτηριστικό του κεπί. Στη σκηνή, με τις σχεδόν κωμικά τρακαρισμένες σακαράκες και τον χωροφύλακα, μόνο ο Λουί Ντε Φυνές λείπει. Ο Ντε Φυνές πρωταγωνίστησε σε αρκετές κινηματογραφικές στη δεκαετία του ’60 σαν gendarme στο Σαν Τροπέ. Σύμβολο κινηματογραφικό του γάλλου χωροφύλακα, ο ίδιος ήταν γιος ισπανών μεταναστών από τη Σεβίλλη. Ο πατέρας του Carlos Luis de Funès de Galarza ήταν ένας αριστοκράτης, απόγονος μαρκησίων. Η μητέρα του, Leonor Soto Reguera, καταγόταν από τη Γαλικία. Οι οικογένειές τους αντιτάχθηκαν στον γάμο τους, οπότε το νεαρό ζευγάρι «κλέφτηκε» και μετακόμισε σε προάστιο του Παρισιού, όπου και γεννήθηκε ο γιος τους λίγες μέρες πριν την έκρηξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου το 1914.
Οι σημειώσεις του Νισήμ Λεβή βοήθησαν ακόμη περισσότερο στην εξιχνίαση της φωτογραφίας. Σε μια σημείωσή του διάβασα το εξής: «Ατύχημα στο όχημά μας κοντά στο Ντομρεμί». Στις αμέσως προηγούμενες σημειώσεις του, ο Νισήμ Λεβής είχε αναφερθεί σε επίσκεψη στα ιαματικά λουτρά του Βιτέλ. Αμέσως μετά, στη λίστα του με τις φωτογραφίες, αναφέρει εικόνες από το Ντομρεμί, τη γενέτειρα της μυθικής ηρωίδας και αγίας των Γάλλων Ζαν Ντ’Αρκ.
Ήξερα λοιπόν ότι το ατύχημα μάλλον συνέβη κάπου ανάμεσα από το Βιτέλ στα νότια και το Ντομρεμί στα βόρεια. Πού όμως; Η απόσταση μεταξύ των δύο πόλεων είναι 42 χιλιόμετρα, ένας Μαραθώνιος δηλαδή. Με τη βοήθεια του Google Streetview, διανύοντας την περιοχή και τον χάρτη στον υπολογιστή μου, εξέτασα τη διαδρομή μεταξύ του Βιτέλ και του Ντομρεμί. Βρήκα ότι μόνο ένα σημείο αντιστοιχούσε στα χαρακτηριστικά της φωτογραφίας: Δρόμος σε ευθεία, με δεντροστοιχία στην κάθε πλευρά, με πεδιάδα τριγύρω, και με λόφους στο βάθος (Εικόνα 3). Πρόκειται για την Γκραν Ρου (Μεγάλη Οδό), λίγο νότια από το Ντομρεμί. Αν ο Νισήμ Λεβής και η παρέα του κατευθύνονταν από το Βιτέλ στα νότια προς το Ντομρεμί, τότε το όχημα, στο οποίο επέβαιναν, είναι αυτό στα δεξιά.
Εικόνα 2: Το σημείο του ατυχήματος σε πρόσφατη φωτογραφία από την εφαρμογή Google StreetView.
Σε μια χάρτινη φωτογραφία της γιαγιάς μου, τραβηγμένη στο Βιτέλ, βρήκα σημειωμένη και την ημερομηνία: 30 Αύγουστου του 1927. Εκείνο το καλοκαίρι, ο Νισήμ Λεβής είχε επισκεφτεί τη Λωρραίνη μαζί με τον μεγαλύτερο αδελφό του Μωρίς, την ανηψιά τους Αννέτα (την προγιαγιά μου) και τις κόρες της Γιέτη (τη γιαγιά μου) και Νέλλυ. Μαζί τους και άλλα μέλη της οικογένειας Λεβή. Όλοι τους είχαν ταξιδέψει από τα Γιάννενα, εκτός από τον μηχανικό και βιομήχανο Μωρίς, ο οποίος ζούσε στο Παρίσι. Το ταξίδι έγινε λίγους μήνες πριν τους αρραβώνες και τον γάμο των παππούδων μου στα Γιάννενα.
Εξιχνιάζοντας την αιτία ατυχήματος
Λύθηκε λοιπόν το μυστήριο της χρονολόγησης της φωτογραφίας και του εντοπισμού της τοποθεσίας. Παρέμεινε όμως, και μάλιστα εντάθηκε, το μυστήριο: Πώς κατάφεραν τα δύο οχήματα να συγκρουστούν; Στο βιβλίο μου ανέφερα: «Ίσως ο οδηγός, εκτός από το περίφημο μεταλλικό νερό της περιοχής, να είχε επίσης δοκιμάσει το τοπικό κρασί, πριν κάτσει στο τιμόνι».
Υπέθεσα πως το μυστήριο σχετικά με την αιτία του ατυχήματος δεν θα λυθεί ποτέ, αφού όλοι οι αυτόπτες μάρτυρες δεν ζούσαν πια. Να όμως που η τύχη το έφερε να βρεθώ αυτοπροσώπως στο σημείο αυτό το καλοκαίρι του 2018 και, με την παρουσία μου εκεί, να καταλάβω αμέσως τι συνέβη. Η λεπτομέρεια, που οδήγησε στην απάντηση, ήταν μάλιστα ήδη μπροστά μου, όταν είχα αναλύσει τη φωτογραφία στον υπολογιστή μου, απλά δεν την είχα προσέξει.
Ρίξτε μια ματιά στην Εικόνα 3. Σε αυτήν, πάλι από την Google StreetView, με την κάμερα στραμμένη στα αριστερά του δρόμου, διακρίνουμε στο βάθος, στη λοφοπλαγιά πέρα από τον κάμπο, έναν επιβλητικό ναό. Πρόκειται για τον βασιλικό ναό του Ντομρεμί (basilique du Bois–Chenu), η κατασκευή του οποίου περατώθηκε το 1926. Οι εργασίες είχαν ξεκινήσει 45 ολόκληρα χρόνια νωρίτερα, το 1881. Ήταν ολοκαίνουργιος λοιπόν ο ναός το 1927. Ανάμεσα από τον δρόμο και τον ναό περνάει ο παραπόταμος του Ρήνου Meuse, στις όχθες του οποίου εξελίχτηκαν μερικές από τις φονικότερες συγκρούσεις μεταξύ Γάλλων και Γερμανών στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και στον Γαλλοπρωσσικό πόλεμο του 1870.
Εικόνα 3: Η θέα του βασιλικού ναού του Ντομρεμί από το σημείο του ατυχήματος
(σε φωτογραφία από την εφαρμογή Google StreetView).
Να λοιπόν τι συνέβη μάλλον: Ο Νισήμ και οι υπόλοιποι πρέπει να ξεκίνησαν από την πόλη του Βιτέλ με κατεύθυνση βόρεια προς το Ντομρεμί, με σκοπό να επισκεφτούν το σπίτι, όπου γεννήθηκε η Ζαν Ντ’Αρκ το 1412, και μετά τον ολοκαίνουργιο βασιλικό ναό. Κοντά στο σημείο, όπου τράκαραν, γίνεται ορατός για πρώτη φορά ο επιβλητικός καθεδρικός ναός στα αριστερά, πίσω από τα δέντρα. Ήταν το μόνο κτίριο στη λοφοπλαγιά και η όψη του δεσπόζει, ακόμα και στις μέρες μας, από τον δρόμο. Όταν φάνηκε ο ναός, όλοι οι επιβάτες έστρεψαν το βλέμμα τους για να θαυμάσουν το κτίριο. Μαζί τους και ο οδηγός, ο οποίος μάλλον παρασύρθηκε και έστριψε και το τιμόνι του προς τα εκεί. Ο κανόνας, που ισχύει σήμερα για τους οδηγούς με κινητά τηλέφωνα και οθόνες, το «να έχετε πάντα τα μάτια σας στον δρόμο όταν οδηγείτε», ίσχυε και το 1927! Χάνοντας στιγμιαία την προσοχή του, ο οδηγός προκάλεσε το ατύχημα, το οποίο ευτυχώς δεν είχε θύματα… Όπως βλέπουμε, παρά λίγο γλύτωσαν η γιαγιά μου και η οικογένειά της μια θανατηφόρα μετωπική σύγκρουση εκείνη την μέρα!
Εικόνες 4-5: Το εσωτερικό του βασιλικού ναού του Ντομρεμί τον Αύγουστο του 1927 (με τη γιαγιά μου,
σε φωτογραφία του Νισήμ Λεβή) και τον Ιούνιο του 2018
(με τον γιo της και πατέρα μου και τη σύζυγό μου Ρεβέκκα).
Μετά το ατύχημα (και με άλλο όχημα υποθέτω) τα μέλη της γιαννιώτικης οικογένειας Λεβή συνέχισαν την περιήγησή τους στους τουριστικούς προορισμούς της περιοχής. Επισκέφτηκαν το σπίτι, όπου γεννήθηκε η Ζαν Ντ’Αρκ στο Ντομρεμί, και τον βασιλικό ναό, που είχε γίνει αιτία του ατυχήματος. Στη φωτογραφία, που τράβηξε εκεί ο Νισήμ Λεβής (Εικόνα 4), βλέπουμε τη γιαγιά μου Γιέτη να θαυμάζει τις αγιογραφίες του ναού.
Αν έχετε ποτέ βρεθεί σε ένα μέρος, το οποίο σας είναι πολύ γνωστό από τα παιδικά σας χρόνια, αλλά μόνο από φωτογραφίες (όπως πχ. την Αγιά Σοφιά ή τον πύργο του Άιφελ), τότε θα αναγνωρίσετε το συναίσθημα, που θα σας περιγράψω τώρα: Όταν ο πατέρας, η σύζυγός μου κι εγώ μπήκαμε στην εκκλησία αυτή και αντικρίσαμε, σχεδόν απαράλλακτη, την αίθουσα, που γνωρίζαμε από την παλιά φωτογραφία του αδικοχαμένου μας προγόνου Νισήμ Λεβή –ο οποίος δολοφονήθηκε στο Άουσβιτς– μας κυρίεψε δέος (Εικόνα 5). Και συμπτωματικά μόλις μπήκαμε στον ναό, άρχισαν να ηχούν επιβλητικά οι καμπάνες του, λες και κάποιος να μας υποδεχόταν εκεί.
Το τραπέζι του προσκυνητή
Βγαίνοντας, αντίκρισα μια πινακίδα, που μου θύμισε τα Γιάννενα, ή μάλλον, έναν διακεκριμένο πολίτη στην ιστορία της πόλης. Δίπλα στον ναό στέκει ένα εστιατόριο με το όνομα «La Table du Pelerin», το τραπέζι του Πελλερέν (Εικόνα 6). Και τότε αντιλήφθηκα -δεν το είχα σκεφτεί μέχρι τότε- πως τα δύο συνθετικά στο επίθετο του γιαννιώτη συγγραφέα και εκδότη της εφημερίδας Ήπειρος Γεωργίου Χατζή-Πελλερέν (του πατέρα του επίσης γνωστού συγγραφέα της «μικρής μας πόλης» Δημήτρη Χατζή) είναι συνώνυμα. Χατζής και Πελλερέν σημαίνουν προσκυνητής. Ήταν της μόδας στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα τα γαλλικά, οπότε μάλλον έτσι απέκτησε το γαλλόφωνο συγγραφικό αυτό επίθετο.
Εικόνα 6: Ο βασιλικός ναός στο Ντομρεμί και δίπλα του το εστιατόριο
«Το Τραπέζι του Πελλερέν» (φωτογραφία από το διαδίκτυο).
Κάποιοι άλλοι «πελλερένς» θα βρεθούν στα Γιάννενα στις αρχές Οκτωβρίου. Σε ένα σχετικά πρόσφατο έθιμο, που καθιερώθηκε από τον καινούργιο δήμαρχο Ιωαννιτών Μωυσή Ελισάφ, δεκάδες απόγονοι των Γιαννιωτών Ρωμανιωτών (Ελληνόφωνων) Εβραίων της πόλης επιστρέφουν από όλο τον κόσμο κάθε χρόνο για λίγες μέρες στον τόπο της καταγωγής τους για να γιορτάσουν την Εβραϊκή μέρα του Εξιλασμού ή Γιόμ Κιπούρ. Όπως κάποιοι Γάλλοι ταξιδεύουν στο Ντομρεμί για το προσκύνημα τους και κάποιοι Μουσουλμάνοι πάνε στη Μέκκα, οι Ρωμανιώτες «προσκυνητές» επιστρέφουν στα αγαπημένα τους Γιάννενα για λόγους συναισθηματικούς. Όπως αναφέρει ένα καινούργιο ντοκιμαντέρ για τους Ρωμανιώτες, που θα προβληθεί στην ελληνική τηλεόραση το φθινόπωρο (από κείμενο της Άννας Μπακόλα-Garty):
«Πάντα ξαναγυρίζουν για να προσκυνήσουν, να θυμηθούν, να ξαναγευτούν την ιδιαίτερη μοσχοβολιά, που έχει στον αέρα, όταν φτάνεις εκεί που σε φωνάζουν οι ρίζες σου και που έρχεσαι με λαχτάρα να ξανασμίξεις με τις αναμνήσεις σου, που διατηρήθηκαν πάντα ξεκάθαρες μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια».
