Αν μας έλεγαν πως κάποια γιαννιώτικη οικογένεια έχει στείλει τρεις γιούς της για σπουδές στο Παρίσι, θα θεωρούσαμε το φαινόμενο σπάνιο ακόμη και στις μέρες μας. Κι όμως, τα τρία αδέλφια-σπουδαστές, που βλέπουμε στην Εικόνα 1, φωτογραφήθηκαν μαζί στο Παρίσι το 1895. Πρόκειται για τους Σαμ, Μωρίς, και Νισήμ, γιους του Νταβιτσόν Εφέντη και της Κυρά Χαννούλας Λεβή από τα Γιάννενα. Στέκονται στο προαύλιο του νοσοκομείου Hotel Dieu.
Ο οφθαλμίατρος Σαμ Δ. Λεβής (1866-1902)
Το νοσοκομείο Hotel Dieu, το αρχαιότερο στο Παρίσι, βρίσκεται απέναντι από τον καθεδρικό ναό της Notre Dame στο Île de la Cité. Το συγκρότημα είχε ανακαινιστεί στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, μαζί με τα άλλα μεγάλα έργα του βαρόνου Haussmann στην πόλη. Στο νοσοκομείο αυτό ο μεγαλύτερος από τους τρεις αδελφούς, ο 29χρονος Σαμ (στο κέντρο με τη λευκή ποδιά) ετοίμαζε τότε τη διδακτορική του διατριβή στην οφθαλμολογία. Στην Εικόνα 2, ίσως να δείχνει στα δυο αδέλφια του αποτελέσματα της έρευνας του με τίτλο Συμβολή στη Μελέτη της Εκ Γενετής Δακρυοκυστίτιδας (σχετική με τη συσσώρευση των δακρύων στον δακρυϊκό ασκό) την οποία δημοσίευσε το 1897. Αντίτυπα της θα βρείτε διαθέσιμα στην Amazon (Contribution à l’étude de la Dacryocystite Congénitale)!
Η έρευνα του Σαμ έγινε κάτω από την καθοδήγηση του διάσημου Κεφαλλονίτη Φωτεινού Πανά (Εικόνα 4). Συνομήλικος του πατέρα του Σαμ, ο Φωτεινός Πανάς (1832 – 1903) ήταν ένας από τους πρώτους επιστήμονες που δεν επέστρεψαν στην πατρίδα μετά τις σπουδές τους στο εξωτερικό. Αυτό που λέμε σήμερα το «brain drain», την «απώλεια μυαλών». Διέπρεψε επαγγελματικά στη Γαλλία και επέστρεφε στην Κεφαλλονιά για τις διακοπές του, φροντίζοντας πάντα τους συγχωριανούς του στις επισκέψεις του.
Με καταγωγή από την όμορφη Σπαρτιά, ο Πανάς αποφοίτησε από το Λύκειο στο Αργοστόλι και σπούδασε πρώτα στην Ιόνιο Ακαδημία της αγγλοκρατούμενης τότε Κέρκυρας και μετά στο Παρίσι, όπου και παρέμεινε ως το τέλος της ζωής του το 1903. Αν και του προτάθηκε η θέση του καθηγητή της Χειρουργικής και Τοπογραφικής Ανατομικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών την εποχή περίπου που τα Ιόνια νησιά προσαρτήθηκαν στο ελληνικό κράτος, ο τριαντάχρονος τότε Πανάς προτίμησε να παραμείνει στο Παρίσι. Εκεί απόκτησε παγκόσμια φήμη. Μέχρι και δρόμος στο όνομά του υπάρχει σήμερα στο προάστιο Roissy-en-Brie του Παρισιού (η Avenue Panas, δίπλα στην Avenue Pasteur…). Στο νοσοκομείο Hotel Dieu, όπου υπηρέτησε, δεσπόζει ένας μαρμάρινος ανδριάντας του. Είναι έργο του Alfred Boucher ο οποίος ήταν μέντορας της Camille Claudel και φίλος του Auguste Rodin (αντίγραφο του ανδριάντα θα βρείτε επίσης στο μουσείο Camille Claudel) (Εικόνα 4).
Ευχαριστώντας τον μέντορα του καθηγητή, ο Σαμ έγραψε τα εξής στη διατριβή του το 1897 (Εικόνα 5):
«Αγαπητέ Δάσκαλε,
Μου κάνατε την ιδιαίτερη τιμή να δεχθείτε την επίβλεψη της διατριβής μου. Αυτή η χάρη, μετά από όλες τις οποίες μου δώσατε στη διάρκεια του ενός έτους της εξωτερικής και των δύο ετών της εσωτερικής εξειδίκευσης μου τα οποία είχα την ευτυχία να περάσω στο πλευρό σας, με συγκινεί βαθύτατα. Εκτιμώ όλα τα ενθαρρυντικά σας λόγια και τις σοφές συμβουλές σας, και σήμερα χαίρομαι που μπορώ να σας εκφράσω τη βαθιά εκτίμησή μου και την αναλλοίωτη αφοσίωσή μου».
Σίγουρα για τον νεαρό Σαμ ιδιαίτερη τιμή αποτέλεσε το γεγονός ότι ο δάσκαλός του ανέφερε την εργασία του σπουδαστή του σε ένα από τα βιβλία του (Panas, Photinos, Leçons de clinique ophtalmologique professée à l’Hôtel-Dieu, Παρίσι, 1899, σελ. 78).
Ο μηχανολόγος μηχανικός Μωρίς Δ. Λεβής (1868-1942)
Ο δεύτερος αδελφός στη φωτογραφία, ο 27χρονος μηχανολόγος μηχανικός Μωρίς, είχε ίσως αποφοιτήσει πρόσφατα από την περίφημη σχολή μηχανικών Ecole des Mines (Σχολή Ορυχείων), η οποία βρίσκεται δίπλα στον Κήπο του Λουξεμβούργου στο Παρίσι. Διασώζονται αρκετές φωτογραφίες του Νισήμ από εκείνη την εποχή με παρέες νέων στο Restaurant Franco-Americain, ένα καφέ-μπαρ που βρισκόταν απέναντι από τη σχολή. Σε μια μάλιστα φωτογραφία τραβηγμένη από το καφέ (Εικόνα 6) διακρίνονται τα έργα της κατασκευής του πρώτου υπόγειου τμήματος του μελλοντικού μετρό μπροστά στη σχολή.
Τελειώνοντας τις σπουδές του, ο Μωρίς απόκτησε διπλώματα ευρεσιτεχνίας για σταθερή και αποδοτική μέθοδο καύσης λιθανθράκων με τα οποία ίδρυσε το 1907 μια επιτυχημένη εταιρεία που προμήθευε κλιβάνους καύσης οπτάνθρακα (κοκ) στη γαλλική και την ιταλική βιομηχανία τη δεκαετία του 1920.
Διασώζεται μια διαφήμιση της εταιρείας του από το 1925 όπου αναφέρονται οι κύριοι πελάτες της (Εικόνα 8). Σε άλλα κείμενα βρίσκουμε τις πατέντες ευρεσιτεχνίας : Κλίβανος με ανακύκλωση (16 Ιουλίου 1918), Κλίβανος για οπτάνθρακα (9 Αυγούστου 1918), Kλίβανος για την πρακτική απόσταξη καυσίμων (1 Ιουνίου 1921).
Το 1927 η εταιρεία του Μωρίς Δ. Λεβή αγοράστηκε από μια άλλη, μεγαλύτερη. Αργότερα, και η μεγαλύτερη αυτή εταιρεία (η Disticoke) συγχωνεύτηκε στη Schlumberger που στις μέρες μας αριθμεί πάνω από 100 χιλιάδες υπαλλήλους. Όταν πούλησε την εταιρεία του, ο Μωρίς ήταν τότε 59 ετών. Υποθέτω ότι μετά συνταξιοδοτήθηκε.
Ο κομψός φοιτητής της ιατρικής Νισήμ Δ. Λεβής (1875-1944)
Ο τρίτος και νεότερος αδελφός στη φωτογραφία, ο εικοσάχρονος Νισήμ, είχε μόλις φτάσει στο Παρίσι το 1895. Τον βλέπουμε ντυμένο «του κουτιού», έτοιμο για την κοινωνική ζωή της γαλλικής μεγαλούπολης, με ημίψηλο καπέλο και ρούχα που ίσως είχε μόλις αγοράσει από το πολυκατάστημα Le Bon Marché (το οποίο είχε και παράρτημα στην Κωνσταντινούπολη). Φαντάζομαι τη χαρά του νεαρού όταν, φτάνοντας στην ξένη πόλη, βρήκε τους δύο μεγαλύτερους αδελφούς του για να τον κατατοπίσουν.
Αφού σπούδασε στην ιατρική σχολή της Σορβόννης (η οποία βρίσκεται μεταξύ από το Hotel Dieu του Σαμ και το Ecole des Mines του Μωρίς), ο Νισήμ εξειδικεύτηκε στο νοσοκομείο παίδων Trousseau. Δημοσίευσε τη διατριβή του στο τέλος του 1901 με θέμα τη ρευματική οζωδίτιδα σε παιδιά (Des nodosites rhumatismales chez les enfants).
Όπως και ο αδελφός του ο Σαμ, έτσι και ο Νισήμ είχε ως καθηγητή-σύμβουλο έναν διακεκριμένο επιστήμονα, τον Albert Josias (1855-1906). Τον Josias μαζί με την ομάδα του αποθανάτισε το 1904 στον πίνακα «Η διασωλήνωση» ο ζωγράφος και γιατρός Georges Chicotot (Εικόνα 9). Το έργο παρουσιάζει την διαδικασία ανοίγματος των αεραγωγών με διασωλήνωση σε ένα μικρό ασθενή που πάσχει από διφθερίτιδα. Ο πίνακας αυτός δημιουργήθηκε την εποχή που ο Νισήμ εργαζόταν στην ομάδα αυτή. Λέτε να είναι ο Νισήμ ο σκυφτός άνδρας με το μουστάκι πίσω από τον Josias;
Δυστυχώς ο ιατρικός όρος «διασωλήνωση», ενώ μας ήταν σχετικά άγνωστος πριν τον κορωνοϊό, ανήκει τώρα στο καθημερινό μας λεξιλόγιο. Στα έργα του, ο George Chicotot κατέγραψε πολλές σκηνές από την άσκηση της ιατρικής στις μέρες του, όπως μάθημα ανατομίας ή θεραπεία ασθενούς με ακτίνες Χ. Το λειτούργημα του ωστόσο του κόστισε και τη ζωή του: Ο Chicotot πέθανε το 1921 σε ηλικία 56 ετών από ραδιοδερμίτιδα μετά από υπερβολική έκθεση του στις ακτίνες Χ.
Το γόητρο της επιστήμης στην αστική τάξη του 1900
Τα σύντομα αυτά βιογραφικά στοιχεία, εκτός από την απαρχή του «brain drain», της απώλειας μυαλών προς τη Δύση, μας μεταφέρουν και δυο άλλα χαρακτηριστικά της εποχής:
Το πρώτο είναι η έμφαση που είχαν πλέον αρχίσει να δίνουν οι ευρωπαϊκές αστικές οικογένειες, μαζί τους και η γιαννιώτικη οικογένεια Λεβή, στην επιστημονική γνώση ως μέσο κοινωνικής αναγνώρισης, επαγγελματικής εξασφάλισης, προόδου και προκοπής. Χρειάστηκαν ο κορωνοϊός και οι πρόσφατες φωτιές για να θυμηθούν μερικοί συμπολίτες μας ότι και πολλά άλλα επαγγέλματα είναι όχι μόνο αναγκαία και χρήσιμα, αλλά και ανεκτίμητα για τον κοινωνικό μας ιστό.
Το δεύτερο, με δεδομένο ότι οι αδελφοί Λεβή ήταν Ρωμανιώτες Εβραίοι είναι η χειραφέτηση των Εβραίων στη δυτική Ευρώπη μετά τη Γαλλική Επανάσταση ύστερα από αιώνες περιορισμών. Πριν τη Γαλλική Επανάσταση, η συμμετοχή και ο ρόλος των Εβραίων στις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες ήταν περιορισμένοι. Δυστυχώς, μετά τη χειραφέτηση τους αυτή στον 19ο αιώνα, η πρωτόγνωρη κοινωνική διάκριση ορισμένων Εβραίων στις δυτικές κοινωνίες προκάλεσε το φθόνο μερικών στη Γαλλία (ο οποίος εκδηλώθηκε με την υπόθεση Ντρέιφους) και στη Γερμανία. Οι δυνάμεις αυτές του φθόνου αφέθηκαν ανεξέλεγκτες να κυβερνήσουν τη Γερμανία και να καταλάβουν την Ευρώπη, με τις γνωστές τραγικές συνέπειες. Ομολογώ ότι με τη γνώση αυτή της ιστορίας ανατριχιάζω όταν ακούω κάποιον εδώ στην Αμερική να «ενοχλείται» από τις ακαδημαϊκές και σχολικές διακρίσεις κάποιας μειονότητας (π.χ. ορισμένων νεαρών Αμερικανών με καταγωγή από την Ασία). Ξέρω ότι από κάτι τέτοιες «μικροενοχλήσεις» ξεκίνησε το μεγάλο κακό στην Ευρώπη.
Τρία αδέλφια, τρεις τραγικοί θάνατοι
Τι απέγιναν τα τρία αδέλφια αργότερα;
Ο Σαμ Δ. Λεβής, δευτερότοκος γιος του Νταβιτσόν Εφέντη και της Κυρά Χαννούλας Λεβή, πέθανε πρόωρα στη Γαλλία από άγνωστη σε μας αιτία στις 30 Ιουνίου του 1902. Στη μνήμη του, οι γονείς του αφιέρωσαν μια αναμνηστική ασημένια πλάκα στη Συναγωγή των Ιωαννίνων η οποία διατηρείται. Ήταν νιόπαντρος όταν πέθανε, αλλά δεν πρόλαβε να αφήσει απογόνους.
Ο Μωρίς Δ. Λεβής, το τρίτο από τα έξι παιδιά των γονιών τους, παρέμεινε στη Γαλλία όλη του τη ζωή χωρίς να παντρευτεί. Εκτοπίστηκε από τους ναζί και τους γάλλους συνεργάτες τους από το Παρίσι στο Άουσβιτς όπου και δολοφονήθηκε τον Νοέμβριο του 1942.
Όσο για τον τέταρτο γιό, τον «νεαρό» Νισήμ, αυτός ίσως να είναι γνώριμος στον αναγνώστη. Τις εντυπωσιακές φωτογραφίες του δημοσίευσα το 2017 στο βιβλίο «Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή» (εκδόσεις Καπόν), το οποίο βράβευσε η Ακαδημία Αθηνών. Οι πνευματικοί, επαγγελματικοί, και κοινωνικοί πειρασμοί της γαλλικής πρωτεύουσας δεν στάθηκαν ικανοί για να τον κρατήσουν μακριά από τα Γιάννενα. Μία ένδειξη ίσως ότι, παρά τα κουστούμια και τα ημίψηλα καπέλα του, παρέμεινε «ανατολίτης» βλέπουμε στην Εικόνα 10…
Επιστρέφοντας στα Γιάννενα, ο Νισήμ άσκησε επί 40 χρόνια την ιατρική. Ήταν ηγετικό μέλος του Ιατρικού Συλλόγου Ιωαννίνων (κάτω από την προεδρία του μετέπειτα δημάρχου Δημήτρη Βλαχλείδη) και ιδιαίτερα δραστήριος στην εβραϊκή κοινότητα της πόλης. Εκτοπίστηκε μαζί με τους Ρωμανιώτες Γιαννιώτες συμπολίτες του την 25η Μαρτίου του 1944 και δολοφονήθηκε λίγες μέρες αργότερα, όταν έφτασε στο Άουσβιτς.
Τους πρωτοπόρους αυτούς Γιαννιώτες θυμόμαστε τις μέρες αυτές καθώς μέλη της ρωμανιώτικης διασποράς των Ιωαννίνων επιστρέφουν στη γενέτειρα των προγόνων τους για την εβραϊκή γιορτή της μέρας του Εξιλασμού, το Yom Kippur.
