Πίστευαν αλήθεια πως θα αποτρέψουν την διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας; Θεώρησαν πως είχαν τη δύναμη να αντιμετωπίσουν τις φυγόκεντρες δυνάμεις που κομμάτιαζαν το κράτος τους; Νόμιζαν πως με μια σύντομη υπουργική επίσκεψη και μερικές εξαγγελίες θα άλλαζε κάτι;
Ο Χατζή Αντίλ, γενικός γραμματέας του κομιτάτου «Ένωση και Πρόοδος», ένα από τα ισχυρότερα μέλη της Νεοτουρκικής κυβέρνησης ταξίδεψε στα Βαλκάνια για να κατευνάσει τα πνεύματα. Πέρασε και από τα Γιάννενα έξη μήνες πριν κηρυχτεί ο Βαλκανικός πόλεμος. Τρεις γυάλινες φωτογραφίες από την επίσκεψη αυτή διατηρούνται στο αρχείο του αδικοχαμένου στο Άουσβιτς Νισήμ Δ. Λεβή.
Η αφορμή για την περιοδεία
Ο Ιταλοτουρκικός πόλεμος μαινόταν ήδη από το Σεπτέμβριο του 1911. Στην Αλβανία, με κοινή την αντίθεση τους στο Νεοτουρκικό καθεστώς, οι τοπικές φατρίες επαναστάτησαν. Οι Αλβανοί είχαν πολλούς λόγους για να ξεσηκωθούν: Αντιδρούσαν στους φόρους, τη στρατολογία, την ανασφάλεια στην ύπαιθρο, αλλά και καθοδηγούμενοι από προσωπικές φιλοδοξίες τοπικών ηγετών.
Είχε όμως και μια ιδιαιτερότητα η αντίδραση των Αλβανών. Σε αντίθεση με άλλους Βαλκανικούς λαούς, οι Αλβανόφωνοι είναι διεσπαρμένοι σε τρεις θρησκείες, την μουσουλμανική, την καθολική στα βόρεια και την ορθόδοξη χριστιανική στα νότια.
Οι διπλωμάτες στις πρωτεύουσες της Ευρώπης προεξοφλούσαν πως μετά τη διάλυση του Οθωμανικού κράτους, τα γύρω κράτη θα απορροφούσαν τους Αλβανούς. Υπέθεταν πως στα βόρεια οι καθολικοί θα ενσωματωθούν σταδιακά στην Αυστοουγγαρία ή την Ιταλία και στα νότια οι ορθόδοξοι θα περιέλθουν στο Ελληνικό βασίλειο. Όσο για τους μουσουλμάνους, σύμφωνα με τους Ευρωπαίους διπλωμάτες πάντα, αυτοί θα παρέμεναν στην περιοχή σαν μειονότητα στα χριστιανικά κράτη ἠ θα έφευγαν σαν πρόσφυγες όπως είχε γίνει αλλού. Υπήρχαν και μερικοί Εβραίοι στην περιοχή, αλλά εκείνους δεν τους υπολόγιζε κανείς στα γεωπολιτικά του παιχνίδια…
Πολλοί Αλβανόφωνοι, ανεξάρτητα από τη θρησκεία τους, θέλησαν να διατηρήσουν την γλώσσα τους και την πολιτιστική κληρονομιά των Ιλλυριών και του Γεωργίου Καστριώτη-Σκεντέρμπεη. Αναπτύχθηκε έτσι ο Αλβανικός εθνικισμός σαν αντίδραση όχι μόνο απέναντι στις χριστιανικές γειτονικές δυνάμεις, αλλά και στους Νεότουρκους οι οποίοι στα πλαίσια της οθωμανοποίησης του κράτους τους επιδίωκαν τον εκτουρκισμό όλων των μουσουλμάνων. Μπροστά στην κοινή αυτή απειλή, ομάδες που δρούσαν χωριστά στα διάφορα μέρη της Αλβανίας συντονίστηκαν για επιδιώξουν τη δική τους απελευθέρωση. Η παρουσία ενός Αλβανικού κράτους ευνοούσε άλλωστε και τα συμφέροντα των Αυστριακών και των Ιταλών.
Μέχρι να σταθεροποιηθεί το νεοσύστατο αυτό κράτος, η Αλβανική ύπαιθρος γνώρισε μια χαώδη δεκαετία με πολλούς τοπικούς άρχοντες, με πολλά αθώα θύματα και με εναλλαγές εξουσίας στο διάστημα 1912-1922, όπως είχε γίνει και στον Ελληνικό χώρο τη δεκαετία του 1822-1832.
Μέσα σε αυτό το κλίμα ξεκίνησε ο Χατζή Αντίλ την περιοδεία του στη Μακεδονία, την Αλβανία και την Ήπειρο την άνοιξη του 1912 για να κατευνάσει τα πνεύματα. Τον συνόδεψε μια επιτροπή με εκπροσώπους από διάφορα υπουργεία. Η επιτροπή ήταν εξουσιοδοτημένη να λάβει διορθωτικά μέτρα επί τόπου για να βελτιώσει τη διακυβέρνηση στην κάθε επαρχία. Ανάμεσα στα μέλη της επιτροπής ήταν και ο Άγγλος διπλωμάτης σερ Ρόμπερτ Γκρέϊβς σαν εκπρόσωπος του υπουργείου οικονομικών και ο Γάλλος συνταγματάρχης Φουλόν που συμβούλευε την χωροφυλακή σε θέματα δημόσιας τάξης.
Ο Νεότουρκος υπουργός των εσωτερικών
Ο Χατζή Μεχμέτ Αντίλ Αρντά είναι ένας από τους ελάχιστους Τούρκους αξιωματούχους που κατάφερε να επιζήσει πολιτικά τη μετάβαση από την εποχή του Αμπντούλ Χαμίτ στην περίοδο του Νεοτουρκικού Συντάγματος, τα χρόνια του πολέμου και τέλος το καθεστώς του Κεμάλ Ατατούρκ. Θυμίζει τον Ταλεϋράνδο στην Γαλλία.
Γεννημένος το 1869 στη Βουλγαρία, ο Αντίλ είχε υπηρετήσει επί εικοσαετία το Οθωμανικό κράτος στην Υεμένη, την Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη. Γενικός γραμματέας στο κομιτάτο «Ένωση-Πρόοδος», ανέλαβε μετά την επανάσταση των Νεότουρκων το 1908 τη διοίκηση της επαρχίας της Αδριανούπολης. Στα πρόθυρα της πόλης αυτής διατηρείται μια κρήνη στο όνομα του δίπλα στον ποταμό Έβρο. Μια παρόμοια κρήνη διατηρείται και στην Αττάλεια στη νότιο Τουρκία.
Τον Ιανουάριο του 1912, ο Χατζή Αντίλ διορίστηκε υπουργός των Εσωτερικών στην κυβέρνηση του Μεγάλου Βεζίρη Μεχμέτ Σαίντ Πασά. Σαν ηγετικό μέλος του κομιτάτου ήταν παντοδύναμος στην κυβέρνηση όταν ξεκίνησε για την υπουργική περιοδεία που τον έφερε και στα Γιάννενα.
Η περιπετειώδης περιοδεία
Στις μέρες μας μια ολιγοήμερη υπουργική περιοδεία γίνεται με αεροσκάφη, λιμουζίνες και πολυτελή ξενοδοχεία. Ο αξιωματούχος διατηρεί τακτική επαφή με το υπουργείο του.
Η περιοδεία του Χατζή Αντίλ την άνοιξη του 1912 απέχει πολύ από το σύγχρονο αυτό πρότυπο. Για να επισκεφτεί τις βορειοδυτικές επαρχίες της αυτοκρατορίας, ο υπουργός ταξίδεψε όχι μόνο με τρένο και με άμαξα, αλλά και έφιππος μέσα από δερβένια, χαράδρες και πλημμυρισμένους κάμπους. Τα σιδηροδρομικά δίκτυα ήταν τότε ελάχιστα στην περιοχή ενώ οι δρόμοι στα βουνά σχεδόν ανύπαρκτοι. Όσο απομακρυνόταν από την πρωτεύουσα του και ανέβαινε στα βουνά, τόσο περιοριζόταν ο έλεγχος που ασκούσε η κυβέρνηση του εκεί, οπότε μεγάλωνε ο κίνδυνος για την ασφάλεια του (Εικόνα 3).
Η περιοδεία κράτησε 102 μέρες! Έφυγαν από την Κωνσταντινούπολη στις 4 Φεβρουαρίου 1912 και επέστρεψαν στις 15 Μαΐου.
Το χρονικό της περιοδείας του θυμίζει περιπέτεια εξερευνητή. Στο δρόμο, η συνοδεία έχασε επανειλημμένα το δρόμο της. Δέχτηκαν επιθέσεις σε απόμακρα σημεία από τοπικές συμμορίες. Άλογα γκρεμίστηκαν σε χαράδρες. Ο ίδιος ο υπουργός έπεσε στη λάσπη όταν το άλογο του πανικοβλήθηκε από πυροβολισμούς ατάκτων στα βουνά. Έπαθε ναυτία σε τρικυμία καθώς διέσχιζε επί επτάωρο τη λίμνη Οχρίδα σε βάρκα με κωπηλάτες. Ειρωνεία της τύχης: Λίγο αφού έφτασαν «θαλασσοδαρμένοι» στην Οχρίδα, έμαθαν για τη βύθιση του Τιτανικού που είχε συμβεί δύο βδομάδες πριν.
Σύμφωνα με το χρονικό του σερ Ρόμπερτ Γκρέϊβς (με τα τοπωνύμια όπως τα παρουσιάζει ο ίδιος), μετά την Κωνσταντινούπολη, ο Χατζἠ Αντίλ πέρασε με το τρένο από το Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη), την Γκιουμουρτζίνα (Κομοτηνή) και τη Δράμα για να φτάσει στη «Σαλονίκη». Τέσσερεις μέρες αργότερα κατευθύνθηκε προς το Ουσκούμπ (Σκόπια) με ενδιάμεση στάση στο Κιοπουρλού (Βελές). Μετά από έξη μέρες στα Σκόπια, η επιτροπή πήρε το τρένο για την Πριστίνα όπου έμεινε άλλες τέσσερεις. Η επόμενη στάση τους ήταν στη Μιτροβίτσα στο τέρμα της σιδηροδρομικής γραμμής. Με άμαξες πλέον, μεταφέρθηκαν στο Πετς (Πέγια), το Διάκοβο (Τζιακοβίτσα) και τέλος το Πρίζρεν. Εδώ άρχισε η πραγματική περιπέτεια. Μετά από τέσσερεις μέρες στο Πρίζρεν πήραν έφιπποι τα απότομα ορεινά μονοπάτια για να φτάσουν στην ακτή της Αδριατικής και τη Σκόδρα μετά από τέσσερεις διανυκτερεύσεις σε απόμακρα βουνίσια χάνια (Εικόνα 4).
Μετά από δεκαήμερο στη Σκόδρα, η επιτροπή πήρε το δρόμο προς τα νότια πάνω στα άλογα. Διασχίζοντας βαλτότοπους και αγεφύρωτα ποτάμια, πέρασαν από τη Λέζα και τα Τίρανα πριν σταθμεύσουν για ένα τριήμερο στο Ελμπασάν. Κινώντας από το Ελμπασάν για το Βεράτιο όχι μόνο χάθηκαν, αλλά και οι μουλαράδες αχθοφόροι ζήτησαν αύξηση στο μισθό τους επειδή η διαδρομή ήταν περισσότερο επίπονη απ’ ότι περίμεναν.
Για το μέρος αυτό της διαδρομής έγραψε τότε η Αθηναϊκή εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ: «Τὸ ὅτι ἡ Α. Ἐξοχότης ὁ Ὑπουργὸς τῶν Ἐσωτερικῶν Χατζῆ Ἀδὴλ βέης εἶνε ἄνθρωπος θελήσεως καὶ ἐνεργητικότητος καταφαίνεται καὶ ἐκ τῆς περιοδείας του αὐτῆς, καθ’ἥν ἀψηφήσας πάντα φόβον, διαφυγών ἐνέδρας, ἀνελθὼν ὄρη, διελθὼν ποταμοὺς ἐπὶ ἡμιόνων -ἐλλείψει ἀμαξιτῶν ὁδῶν καὶ γεφυρῶν -πολλαχοῦ καὶ πλειστάκις διακινδυνεύσας αὐτὴν τὴν πολύτιμον ὕπαρξίν του, ἔφθασε τέλος τὴν παρελθοῦσαν Παρασκευὴν [30 Μαρτίου], κατόπιν πολυημέρου καὶ κουραστικωτάτου ταξειδίου, εἰς τὸ Ἀργυρόκαστρον, πρὸς τὸ ὁποῖον καὶ πρὸ ὀκτὼ ἡμερῶν εἶχε διευθυνθῆ, ἐκ Βερατίου ὁρμώμενος, ἀλλὰ δὲν ἠδυνήθη νὰ προσπελάσῃ ἕνεκεν τοῦ ἀγεφυρώτου παρὰ τὸ Τεπελένιον ποταμοῦ Ἀόου, ἀναγκασθεὶς νὰ ὁδοιπορήσῃ ἐπὶ ὀκταήμερον ἔτι καὶ δι’ἄλλης ὁδοῦ, διὰ Πρεμετῆς, νὰ φθάσῃ εἰς Ἀργυρόκαστρον διανύσας ἀκουσίως σταθμούς καὶ παρασάγκας οὐχὶ ὀλίγους. Ἀπό Ἀργυροκάστρου καὶ ἄχρις Ἰωαννίνων, ὅπου ἤδη καὶ φιλοξενεῖται, ἄρχεται ἥ τε τοῦ πνεύματος καὶ τοῦ σώματος ἀνάπαυσις τοῦ κ. Ὑπουργοῦ».
Η παραμονή της επιτροπής στα Ιωάννινα
Στα Γιάννενα, την επιτροπή υποδέχτηκαν ο βαλής Μεχμέτ Αλή μπέης και ο στρατιωτικός διοικητής, ο Τουρκογιαννιώτης Εσάτ πασάς. Όπως αναφέρει ο Γκρέϊβς στο ημερολόγιο του, η υποδοχή αυτή «ήταν η πλέον εντυπωσιακή από όλη την περιοδεία, με την φρουρά παραταγμένη για στρατιωτική παρέλαση και επιθεώρηση, με όλα τα μαγαζιά κλειστά, τα σπίτια και τα προξενεία σημαιοστολισμένα, ενώ πλήθη μας ακολούθησαν μέσα στους δρόμους προς το Διοικητήριο, όπου μας περίμεναν επίσημη δεξίωση και λόγοι» (Εικόνα 1).
Συμπληρώνει η ΠΑΤΡΙΣ: «Ἀμέσως μετὰ τὴν ἄφιξίν του [τη Δευτέρα 2 Απριλίου] ἐγείνοντο ἐν τῆ αἰθούσῃ τοῦ Διοικητηρίου αἱ συνήθεις παρουσιάσεις τῶν διαφόρων ἀρχῶν, τῶν Πνευματικῶν ἀρχηγῶν καὶ τοῦ Συνταγματικοῦ Πολ. Συνδέσμου.[Την Τρίτη], τὴν μὲν πρωίαν ἐδέχθη τὸ Διπλωματικὸν Σῶμα, τὸ δὲ ἀπόγευμα τὴν Α.Σ. τὸν Μητροπολίτην, συνοδευόμενον ὑπὸ δωδεκαμελοῦς ἐπιτροπῆς ἐκλεγείσης ὅπως ἐπιδώσῃ αὐτῶ ὑπόμνημα, διά τοῦ ὁποίου διεξετραγῳδεῖτο ἡ οἰκρὰ ἀπὸ πάσης ἀπόψεως κατάστασις τῶν Χριστιανῶν».
Όταν άκουσε τους Γιαννιώτες να αναφέρονται σε Ἤπειρο και σε Ηπειρώτες «ἐφώνησεν ὅτι αἱ λέξεις αὗται οὐ μόνον δὲν πρέπει νὰ ἀκούωνται παρὰ πιστῶν καὶ ἀφωσιωμένων Ὀθωμανῶν, ἀλλὰ δέον νὰ ἐξαλειφθῶσιν ἀπό τὰς γεωγραφίας, τὰς ἱστοριάς, τὰς ἐπιστολὰς καὶ ἀπὸ παντοῦ καὶ νὰ ἀντικατασταθῶσι διὰ τῶν λέξεων Βιλαέτιον Ἰωαννίνων».
Το βράδυ της Τετάρτης, η πόλη οργάνωσε επίσημο δείπνο «τοῦ ὁποίου, ἀπὸ πάσης ἀπόψεως, λαμπρότερον καὶ σοβαρώτερον οὔτε οἱ πολῖται Ἰωαννίννων, ἀλλ’ οὐδὲ καὶ οἱ τιμήσαντες διὰ τῆς εὐγενοῦς παρουσάις των αὐτὸ ξένοι εἶδον ανὰ τὰ μέρη τῆς Ἀνατολῆς.
Τὸ γεῦμα έδόθη εἰς τὴν μεγάλην τῶν ὑποδοχῶν αἴθουσαν τῆς Ζωσιμαίας Σχολῆς, ἡ ὁποία καλλιτεχνικῶς λίαν διασκευασθεῖσα ὑπὸ τῆς ἐπὶ τούτῳ ὁρισθείσης ἐπιτροπῆς, εἶχε μεταβληθῆ εἰς μαγικὸν ἄντρον, εἰς παράδεισον ἐπίγειον».
Απαντώντας στις προσφωνήσεις των Γιαννιωτών ο υπουργός «ἀνέπτυξε τὸ πρόγραμμα τοῦ Κομιτάτου Ἕνωσις καὶ Πρόοδος, κατέκρινε τὴν Ἀντιπολίτευσιν καὶ ἐβεβαίωσεν ὅτι μέριμνα τῆς Κυβερνήσεως εἶνε ἡ συναδέλφωσις τῶν ἐθνικοτήτων καὶ ἡ τήρησις τῶν ὑφισταμένων προνομιῶν».
Το δείπνο και η υποδοχή γενικότερα εντυπωσίασαν και τον Εγγλέζο διπλωμάτη. Γράφει ο Γκρέϊβς:
«Βρεθήκαμε σε μια ατμόσφαιρα τελείως διαφορετική από όσα είχαμε συναντήσει ως τότε στην Τουρκία, άλλη τελείως από τις μεσαιωνικές συνθήκες που είχαμε υποστεί τις περασμένες έξη εβδομάδες. Εδώ, η Ελληνική γλώσσα και ο πολιτισμός δέσποζαν σε τέτοιο βαθμό που η Τουρκική εκπαιδευτική προπαγάνδα του Κομιτάτου Ένωση και Πρόοδος, τα Εβραϊκά σχολεία και η Ρουμανική εμπορική σχολή που σκόπευε να καλλιεργήσει το Βλάχικο στοιχείο ήταν αδύνατο να συναγωνιστούν με τα εξαιρετικά εφοδιασμένα και καλά χρηματοδοτημένα Ελληνικά σχολεία όπου φοιτούσαν και πολλοί μη-Έλληνες θέλοντας να επωφεληθούν από τα ανώτερα πλεονεκτήματα που προσέφεραν».
Και συνεχίζει ο Γκρέϊβς αφού παρατήρησε ότι το μόνο που προσδοκούσαν οι Ελληνογιαννιώτες ήταν την ένωση με το Ελληνικό βασίλειο:
«Στις εννέα μέρες μας στα Γιάννινα μας απασχόλησαν συζητήσεις για οικονομικά και κοινωνικά θέματα, όπως η οδοποιία, η δημόσια τάξη, η κατανομή μεγάλων και κακοδιοικούμενων τσιφλικιών σε καλλιεργητές και η μεταρρύθμιση του νόμου για τον φόρο της δεκάτης. Αλλά αναγκαστήκαμε επίσης να υποστούμε μια σειρά από κουραστικές εκδηλώσεις, με δείπνο κάθε βράδυ με την πολιτικές, στρατιωτικές, δημοτικές, και εκπαιδευτικές αρχές, με μακροσκελείς λόγους αμφίβολης ειλικρίνειας» (Εικόνα 5).
«Οι πιο ευχάριστες αναμνήσεις είναι από τις επανειλημμένες επισκέψεις στην οικία του Εσάτ πασά, του τοπικού στρατιωτικού διοικητή, ο οποίος ηγείται μιας παλιάς Γιαννιώτικης οικογένειας με καλή παράδοση φιλικών σχέσεων με τους Χριστιανούς γείτονες τους και αξιόλογος για τον υψηλό χαρακτήρα και τις φιλελεύθερες απόψεις του».
Φεύγοντας από τα Ιωάννινα, ο Χατζή Αντίλ διανυκτέρευσε στο Μονοδένδρι. Ακολούθησαν διανυκτέρευση στο Λεσκοβίκι, την Ερσέκα και την Κορυτσά όπου έμεινε για δύο μέρες. Περνώντας την ταραγμένη λίμνη της Οχρίδας έφτασε στην Οχρίδα και παρέμεινε στην περιοχή για μια βδομάδα περίπου. Από εκεί, αφού ο στρατός ασφάλισε το βουνίσιο πέρασμα, πήραν το δρόμο προς τη Ρέσνα και το Μοναστήρι (Μπιτόλα).
Οκτώ μέρες αργότερα, κατευθύνθηκαν με το τρένο από το Μοναστήρι στο Σόροβιτς (Αμύνταιο). Ακολούθησαν δύο μέρες επισκέψεων με αμάξι στην Κοζάνη, το Καγιαλάρ (Πτολεμαΐδα) και τη Σερφίντζε (Σέρβια) πριν ξαναπάρουν το τρένο από το Αμύνταιο στη Θεσσαλονίκη. Τέλος, έξη μέρες αργότερα, στις 13 Μαΐου πήραν το τρένο για την Κωνσταντινούπολη με στάσεις αυτή τη φορά στην Ξάνθη, το Κάραγατς και την Αδριανούπολη.
Αν ο αναγνώστης κουράστηκε διαβάζοντας όλα αυτά τα τοπωνύμια το ένα μετά το άλλο, φανταστείτε την κούραση της επιτροπής μετά από 102 μέρες στο δρόμο…
Ο απολογισμός της περιοδείας
Όταν έκανε τον απολογισμό της περιοδείας του στο Οθωμανικό κοινοβούλιο, ο Χατζή Αντίλ συνάντησε την αντίδραση των Αλβανών βουλευτών. Διαβάζουμε στην Παρισινή εφημερίδα Journal des Debats στις 10 Ιουλίου 1912:
«Ο Αλβανός βουλευτής Σαχίν εξέφρασε τη λύπη του που ο υπουργός δεν διέψευσε ότι η επανάσταση είχε υποδαυλιστεί από την Αυστρία ή την Ιταλία.[…] Η κυβέρνηση, είπε, υπάρχει μόνο στις πόλεις αλλά είναι απούσα από την ύπαιθρο και τα χωριά. Έτσι, στην δική μου εκλογική περιφέρεια μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα διακόσια άτομα σκοτώθηκαν από βεντέτα ή για άλλο λόγο. Ωστόσο, ούτε ένας δολοφόνος δεν συνελήφθη. Πως μπορεί με τέτοιες συνθήκες ο πληθυσμός να εμπιστευτεί την κυβέρνηση; Ο καθένας πρέπει να υπερασπιστεί τον εαυτό του ακόμα περισσότερο όταν ο Αλβανός λατρεύει τα όπλα σαν την τιμή του. Η μεταρρυθμιστική αποστολή του Χατζή Αντίλ δεν είχε κανένα αποτέλεσμα. Έδωσε μεν χρήματα στην επαρχία μου για να εγκατασταθεί χωροφυλακή, αλλά τίποτα δεν έχει γίνει ακόμα.
Αφού μίλησαν και τρεις άλλοι Αλβανοί, ο Χατζή Αντίλ απάντησε στις επικρίσεις. Χρειάζονται πενήντα χιλιάδες χωροφύλακες, είπε, για να επιβληθούν η τάξη και η ασφάλεια στην Αλβανία. Από την άλλη, οι σημερινοί αξιωματικοί της χωροφυλακής, που λαμβάνονται από τους κατώτερους αξιωματικούς του στρατού, είναι ανεπαρκείς, αλλά οι ειδικές σχολές χωροφυλακής θα δώσουν σύντομα διακόσιους αξιωματικούς από το κάθε σώμα στρατού. Θα αφοπλίσουμε όλους τους Αλβανούς».
Η βρετανίδα Έντιθ Ντάραμ (Edith Durham), η αποκαλούμενη «βασίλισσα των ορεσίβιων», η οποία βρισκόταν στη βόρειο Αλβανία την εποχή εκείνη ήταν πιο αυστηρή στην κριτική της. Έγραψε στο βιβλίο με τα απομνημονεύματα της Είκοσι Χρόνια Βαλκανικής Διαπλοκής:
«Την τελευταία στιγμή, όταν ο πόλεμος κόχλαζε, ο Χατζή Αντίλ, υπουργός Εσωτερικών, κίνησε με μεταρρυθμιστική επιτροπή μια περιοδεία στην Τουρκία. Αλλά το μόνο που κατάφερε ήταν να επιταχύνει το τέλος. […]. Άφησε τα πράγματα πολύ χειρότερα από ότι τα βρήκε».
Το τέλος των Νεοτουρκικών ψευδαισθήσεων
Όσο κι’ αν προσπάθησε ο Χατζή Αντίλ, το καθεστώς του είχε πλέον φτάσει στο τέλος των ψευδαισθήσεων. Έγραψε η ΠΑΤΡΙΣ στις 7 Μαΐου 1912 σε πρωτοσέλιδο άρθρο της με τον τίτλο Η Χρεωκοπία του Νεοτουρκισμού:
«Δὲν παρῆλθεν ἀκόμη τριετία, ἀφ’ἧς ἡμέρας ὁ Νεοτουρκισμὸς κατέρριπτεν ὑπὸ τὰ χειροκροτήματα ὁλοκλήρου τοῦ κόσμου τὴν ἁπολυταρχίαν τῆς ἐπὶ πέντε αἰῶνας δεσποσάσης ἐν ’Ἀνατολῆ καὶ Εὐρώπῃ Τουρκικῆς Μοναρχίας. Τὶς δὲν ἐνθυμεῖται πόσαι ἐλπίδες ἤνθησαν εἰς τὰς καρδίας τοῦ ρωμαντικοῦ πολιτικοῦ κόσμου περὶ ἀναγεννήσεως τῆς Τουρκίας κατὰ τὸ προηγούμενον τῆς Ἰαπωνίας καὶ περὶ ἀπαλλαγῆς τῶν δυσμοίρων Χριστιανικῶν Λαῶν τῆς Ἀνατολῆς ἀπὸ τῆς μάστιγος τῶν ἀμαθῶν, φανατικῶν καὶ άγρίων ὀρδῶν τοῦ Ἰσλάμ.
Ἦτο τόση ἡ δίψα τῶν Χριστιανικῶν Λαῶν πρὸς τὴν ἐλευθερίαν, ὤστε μεταξὺ αὐτῶν καὶ ἡ πρωτεύουσα φυλὴ, ἡ ἱστορικῶς καὶ ἐθνολογικῶς προέχουσα, ἡ καλλίτερον δυναμένη νὰ γνωρίζῃ τὴν φύσιν τοῦ Τούρκου, ἡ Ἑλληνικὴ δηλονότι φυλὴ, παρεσύρθη καὶ αὐτὴ τότε ὑπὸ ἐνθουσιασμοῦ καὶ ὑπερεθεμάτισε, δύναταί τις εἰπεῖν, εἰς αἰσθήματα καὶ ἔργα ὑπὲρ τοῦ Νεοτουρκικοῦ καθεστῶτος. Ἀλλὰ τὰ πράγματα δυστυχῶς ἐπηκολούθησαν ὡς σκληρὰ εἰρωνία πρὸς τὴν αἰσθηματολογίαν καὶ τὴν ἰδεολογίαν.[…]
Ἀντὶ ἑνὸς δυνάστου, ὡς ἦτο πρὶν, ἀνέκυψαν χιλιάδες Χαμιτῶν, ἀσυγκρίτως σκληροτέρων ἐκείνου καὶ καταφανῶς ἀδεξιωτέρων πολιτικῶς τοῦ ἐκπτώτου αίχμαλώτου τῆς Θεσσαλονίκης.[…]
Ἀντὶ δηλονότι νὰ συσφίγξῃ ὁ Νεοτουρκισμὸς τοὺς μεταξὺ τῶν ὑπὸ τὸ σκῆπτρον τῆς Τουρκίας Λαῶν δεσμοὺς, τοὐναντίον ἦλθε ν’ἀποδείξῃ ὅτι ἡ ἰσοπολιτεία καὶ ἡ ἰσοτιμία, τὴν ὁποίαν ὑπέσχετο τὸ Τουρκικὸν Σύνταγμα, δὲν ἦτο παρά μία χίμαιρα καὶ μία πλάνη, καὶ ἕν πρόσχημα, μὲ τὸ ὁποῖον οἱ νέοι ἄνδρες τῆς Τουρκίας ἐσκέφθησαν να στραγγαλίσουν τὴν ζωὴν τῶν λαῶν ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι εῑχον πάντοτε καὶ ἔχουν ὑπερχοχὴν, λόγῳ πολιτισμοῦ».
Ο μετέπειτα έμπιστος του Κεμάλ
Η πρόσφατη επανεξέταση της φωτογραφίας του Νισήμ Δ. Λεβή στην οποία βλέπουμε τον Εσάτ πασά με τον αδελφό του Βεχήπ μπέη να υποδέχονται τον Χατζή Αντίλ και την επιτροπή του στα Γιάννενα στις 14 Απριλίου 1912 επεφύλασσε και μια έκπληξη (Εικόνα 6).
Εκτός από τον σερ Ρόμπερτ Γκρέϊβς, ο οποίος διακρίνεται πίσω από τα αδέλφια Εσάτ και Βεχήπ, στο αριστερό άκρο της φωτογραφίας αναγνώρισα κάποιον που αργότερα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της νεότερης Τουρκίας.
Βαδίζοντας λίγο πίσω από τον Βεχήπ διακρίνεται ο τότε Φέβζι μπέης και αργότερα περιβόητος στρατάρχης Φέβζι Τσακμάκ. Για να καταλάβετε τη φήμη του στην Τουρκία, το άγαλμα του στέκεται δίπλα σε εκείνο του Κεμάλ Ατατούρκ στο «μνημείο της Πολιτείας» (Cumhuriyet Anıtı) στην πλατεία Ταξίμ της Κωνσταντινούπολης. Όταν έφτασε στα Γιάννενα το 1912 ο Φέβζι ήταν αντισυνταγματάρχης και εκπρόσωπος του υπουργείου των στρατιωτικών στην επιτροπή του Χατζή Αντίλ. Στη μετέπειτα σταδιοδρομία του, διακρίθηκε στα Δαρδανέλια στον Α’ΠΠ (όπως και οι Εσάτ και Κεμάλ), αναδείχτηκε σε δεξί χέρι του Κεμάλ στη διάρκεια του πολέμου στη Μικρά Ασία και τέλος διοίκησε τον Τουρκικό στρατό από το 1921 ως το 1944 όπου ανάμεσα σε πολλά άλλα ίδρυσε και την περιβόητη Τουρκική μυστική υπηρεσία ΜΙΤ…
Όσο κι αν προσπάθησε ο Χατζή Αντίλ να κατευνάσει τα πνεύματα στην Οθωμανική Βαλκανική, στα μέσα του 1912 ήταν πιά εμφανές σε όλους ότι ο πόλεμος στα Βαλκάνια ήταν πιά θέμα ημερών.
