Ο νέος κορωνοϊός ήρθε για να μας δοκιμάσει ως ανθρωπότητα, ως άτομα, ως πολίτες και ως διακυβέρνηση. Οι νέες συνθήκες, που επέβαλε η επέλασή του, ανέδειξαν πτυχές της πραγματικότητάς μας που δεν ήταν δυνατό να γίνουν αντιληπτές το προηγούμενο διάστημα -ή έστω να γίνουν εύκολα αντιληπτές.
Κάποιες από αυτές τις πτυχές ήταν θετικές. Η σημαντικότερη, ίσως, το ότι η σημαντική πλειοψηφία των Ελλήνων πειθάρχησαν στα μέτρα περιορισμού του ιού από την πολιτεία. Είτε επειδή φοβήθηκαν για την υγεία τους, έχοντας σε πραγματικό χρόνο στους δέκτες τους την τραγωδία που εκτυλισσόταν στη γειτονική Ιταλία. Είτε επειδή τα πρόστιμα λειτούργησαν αποτρεπτικά σε άσκοπες μετακινήσεις, είτε επειδή οι εκπρόσωποι της πολιτείας ήταν αρκετά πειστικοί -και πιεστικοί, μεταξύ μας- στην καθημερινή τους επικοινωνία με τους πολίτες. Είτε επειδή τα ΜΜΕ σε συγχορδία αναδείκνυαν καθημερινά σε έντονο βαθμό –και τρόπο- το «δέον γενέσθαι». Ένας συνδυασμός αυτών, και ίσως και πολλών άλλων παραγόντων, λειτούργησε. Θετικό για το συλλογικό καλό της δημόσιας υγείας; Αναμφισβήτητα. Τα μέτρα της πολιτείας και η εκούσα άκουσα συνεργασία των πολιτών αποδείχθηκαν επαρκή μέχρι τώρα.
Πλέον καλούμαστε όλοι, πολιτεία και πολίτες, να κάνουμε την υπέρβαση. Ατομική και συλλογική. Υπέρβαση του ψυχικού μας κόπου, του άγχους για το αύριο, την έμφυτης τάσης μας για κοινωνικότητα. Ο κάθε ένας από εμάς έχει ατομική ευθύνη για το συλλογικό αποτέλεσμα, αλλά δεν μπορούμε να είμαστε αυστηροί με τον έλληνα πολίτη. Κανείς ποτέ δεν του δίδαξε το τι είναι η ατομική ευθύνη. Η ελληνική πολιτεία ποτέ δεν είδε όφελος στο να αναπτύξει αυτό το αισθητήριο στους πολίτες της. Η πολιτική τάξη, διαχρονικά, ήξερε ότι ο πολίτης, με ανεπτυγμένη την αίσθηση της ευθύνης και του καθήκοντος έναντι των δημοσίων θεμάτων, θα τον καθιστούσε απαιτητικό πολίτη και έτσι επικίνδυνο για αυτή. Ο μέτριος ή ανεπαρκής πολιτευόμενος δύσκολα θα υπερψηφιζόταν από τον απαιτητικό πολίτη. Κι αν τον ξεγελούσε την πρώτη φορά, δεν θα μπορούσε να το επαναλάβει. Η πολιτική ελίτ νοιάζεται για τα κεκτημένα της, σε ατομικό και κομματικό επίπεδο, αλλά και ως πολιτικό σύστημα συνολικά. Η πολιτική ελίτ είχε ως σχετική, και όχι απόλυτη, προτεραιότητα το κοινό καλό της χώρας, των πολιτών της. Με τις όποιες εξαιρέσεις, βέβαια, που χάνονταν μέσα στο κυρίαρχο, κάθε φορά, κλίμα.
Αν και αυτός ο πολίτης, που έχει θέση ευθύνης ή και εξουσίας, προέρχεται μέσα από την ίδια κοινωνία, δεν έχει τον ίδιο βαθμό ευθύνης απέναντι στα δημόσια θέματα, όπως ένας απλός πολίτης. Η θέση που έχει, διορισμένος από το κράτος, δηλαδή τους πολίτες, τον τοποθετεί σε άλλο επίπεδο ευθύνης. Η θέση εξουσίας, που κάποιος πολιτικός κερδίζει, διορισμένος και αυτός κατά κάποιον τρόπο από τους πολίτες, έχει απαιτήσεις διαφορετικές από αυτή του απλού πολίτη. Σε περιόδους δύσκολες και απαιτητικές, η υποδειγματική παρουσία αυτών είναι απαραίτητη πριν την επίκληση, από τους ίδιους, της ατομικής ευθύνης των πολιτών. Για παράδειγμα, πώς μπορεί κάποιος κρατικός υπάλληλος σε θέση ευθύνης και αρμοδιότητα τον έλεγχο εφαρμογής των μέτρων της πολιτείας, να μην τα εφαρμόζει αυστηρά πρώτα ο ίδιος; Πώς μπορεί ένας εκλεγμένος εκπρόσωπος της πολιτείας να ζητά την -ή προτρέπει σε- εφαρμογή των μέτρων από τους πολίτες, όταν ο ίδιος φαίνεται να μην τα τηρεί;
Στο διάστημα των σχεδόν δύο μηνών, που εφαρμόζονται τα μέτρα περιορισμού των μετακινήσεων, υπήρχε μια μέτρια αυστηρότητα των αρχών απέναντι στους πολίτες. Ναι μεν ανακοινώνει η ΕΛ.ΑΣ. κάποιες εκατοντάδες πρόστιμα καθημερινά σε όλη την επικράτεια, αλλά οι έλεγχοι γίνονται «με κατανόηση» και κυρίως «γίνονται συστάσεις». Ο αριθμός των προστίμων είναι τόσος όσος για να ανακοινώνονται αυτά και να υπάρχει -μέσω του εκφοβισμού- συμμόρφωση. Θα έπρεπε να υπήρχε μεγαλύτερη ή μικρότερη αυστηρότητα; Αυτό το κρίνει ο καθένας υποκειμενικά και αντικειμενικά θα κριθεί από το αποτέλεσμα.
Αυτό το «τόσο όσο», το «ναι μεν αλλά», το «και έτσι και αλλιώς», αντανακλάται και σε μερικούς από αυτούς που έχουμε ψηφίσει σε θέσεις ευθύνης. Στο διάστημα αυτό με τα μέτρα εν ισχύ, αρκετές φορές έχουμε δει φωτογραφίες ανθρώπων με θέσεις ευθύνης και εξουσίας να μην τα τηρούν. Το αξιοπερίεργο, που αντανακλά ευθαρσώς αυτή τη νοοτροπία, είναι ότι οι φωτογραφίες αυτές συνοδεύουν δελτία τύπου και ανακοινώσεις των ιδίων ή των συνεργατών τους, που προβάλλουν την πολιτική δραστηριότητα των εντολέων τους. Βλέπουμε φωτογραφίες σε δελτία τύπου με τον Χ «υπεύθυνο» σε κοντινή απόσταση με άλλους, με ή χωρίς μάσκες, πριν ή μετά από μια θεσμική συνάντηση ή πολιτική ή υπηρεσιακή δραστηριότητα. Τι σημασία έχει αν όλη την υπόλοιπη ώρα διατηρούσαν τις αποστάσεις; Η φωτογραφία δίνει το λάθος μήνυμα στον πιεζόμενο από πολλές μεριές πολίτη: «αφού ο Χ πολιτικός δεν κρατάει τις αποστάσεις, τότε γιατί μου λέει εμένα να το κάνω;»
Είναι τόσες οι περιπτώσεις, που τίθενται ερωτήματα για τα ελλείμματα της πολιτείας και των επιμέρους θεσμών και λειτουργών της:
- Στην εφαρμογή των νόμων και των κανόνων από τους ίδιους.
- Από τη μη εφαρμογή των νόμων, με την αδράνεια των διωκτικών και εισαγγελικών αρχών που δεν επιβάλλουν πρόστιμο εκ των υστέρων με το πειστήριο της φωτογραφίας. Για ποια ισότητα όλων απέναντι στον νόμο μιλάμε;
- Την αδιαφορία ή ανικανότητα των εκπροσώπων της να προβάλουν προς τα έξω την ορθή τήρηση των μέτρων από τους ίδιους.
Πριν απ’ όλα, ο έχων θέση ευθύνης ή και εξουσίας οφείλει να είναι υπόδειγμα πολίτη. Αν δεν μπορεί, να παραιτηθεί. Η υποκρισία κάνει κακό στη λειτουργία της Πολιτείας και τη Δημοκρατία.
