Στα παιδικά μας χρόνια δεν μας έλεγαν πολλά οι «μεγάλοι», παππούδες και θείοι, για το Ολοκαύτωμα. Γνώριζα απλά ότι πολύ νωρίς το πρωί ενός Σαββάτου κάποιοι βρόντηξαν την μπροστινή πόρτα της προγιαγιάς μου, της Αννέττας Λεβή, χήρας του δημοτικού σύμβουλου Αβραμάκη Λεβή. Όλοι όσοι ήταν στο σπίτι μεταφέρθηκαν με φορτηγά στη Λάρισα και από εκεί με τρένο στο Άουσβιτς. Εκεί οι περισσότεροι δολοφονήθηκαν. Από τους κοντινούς συγγενείς, που βρίσκονταν στα γιαννιώτικα σπίτια τους εκείνη τη μέρα, επέζησαν μόνο δυο πρώτα ξαδέλφια της γιαγιάς μου, ο θείος Ερρίκος και η θεία Έλντα. Η Γιαννιώτισσα γιαγιά και ο παππούς μου, μαζί με τον πατέρα μου, την αδελφή του και τη μητέρα του παππού είχαν φύγει από τα Γιάννενα λίγους μήνες πριν για να κρυφτούν κοντά στην Αθήνα.
Πολύ αργότερα, από τις αφηγήσεις των επιζώντων έμαθα σε βιβλία κάποιες λεπτομέρειες για τη φρικτή αυτή ιστορία. Έμαθα επίσης ότι οι ελάχιστοι που επέζησαν βρήκαν τα σπίτια τους κατειλημμένα και καταπατημένα όταν επέστρεψαν. Ήταν και αυτό κάτι που δεν συζητιόταν.
Παρόλα όσα έμαθα, ο ήχος της πόρτας που βροντάει στο σπίτι στην οδό Κουντουριώτου συνεχίζει να με στοιχειώνει. Είναι ένα σπίτι το οποίο μόνο καμένο το γνώρισα (Εικόνες 2, 3).
Από τη στιγμή που είδα τις συγκλονιστικές φωτογραφίες από την εκτόπιση των Εβραίων, τις οποίες ανακάλυψε στα γερμανικά αρχεία ο συνεργάτης του Η.Α. Αλέκος Ράπτης, με στοιχειώνει και η ιδέα της φάλαγγας με τα φορτηγά πάνω στα οποία μεταφέρθηκαν μέσα στο κρύο οι πρόγονοί μου μαζί με τους άλλους 2000 Γιαννιωτοεβραίους.
Σπούδασα μηχανικός και ασχολούμαι με την αυτοματοποίηση επιχειρησιακών διαδικασιών, οπότε μέσα στη φρίκη της μαζικής εκτόπισης και δολοφονίας που μου είναι αδύνατο να συλλάβω, με απασχόλησε η οργάνωση αυτής της μηχανοκίνητης φάλαγγας. Στην Εικόνα 1 βλέπουμε ένα από αυτά τα φορτηγά.
Πρόκειται για ένα τετρακύλινδρο μοντέλο τριών τόνων G917Τ της αμερικάνικης μάρκας Φορντ. Στην περίοδο 1939-1942, πάνω από 25.000 τέτοια φορτηγά βγήκαν από τα εργοστάσια της εταιρείας στην Κολωνία και στη Γαλλία. Παρόμοια μοντέλα χρησιμοποίησαν και οι σύμμαχοι.
Άλλη ιστορία και αυτή, το γεγονός ότι η εταιρεία του αμερικανού μεγιστάνα Χένρι Φορντ συμμετείχε στον εξοπλισμό της Γερμανίας. Τα φορτηγά αυτά της Φορντ κατασκευάστηκαν για τις πολεμικές ανάγκες της Βέρμαχτ.
Σκεφτείτε το: Στην Εικόνα 1 βλέπουμε περίπου δέκα Γιαννιωτοεβραίους πάνω στο φορτηγό. Για να μεταφερθεί έτσι ολόκληρη η εβραϊκή κοινότητα της «Μικρής μας Πόλης» με τα 2.000 μέλη της θα είχαν χρειαστεί 200 φορτηγά. Αν υποθέσουμε ότι μερικά από τα φορτηγά ήταν μεγαλύτερα και μετέφεραν πάνω από δέκα άτομα, τότε στη μετακίνηση χρησιμοποιήθηκαν λιγότερα από 200 φορτηγά. Ας υποθέσουμε πως ήταν κάπου μεταξύ από 100 και 200 οχήματα.
Από τις προδιαγραφές του φορτηγού βλέπω πως αυτό είχε μήκος λίγο πάνω από έξι μέτρα. Αν υποθέσουμε πως η απόσταση ανάμεσα σε κάθε δύο φορτηγά ήταν πέντε μέτρα (άρα 6+5=11 μέτρα περίπου για το κάθε φορτηγό), τότε το μήκος μιας φάλαγγας με 100 φορτηγά θα ήταν πάνω από 1.100 μέτρα! Και αν υποθέσουμε πως συνολικά υπήρχαν πάνω από 100 φορτηγά, ίσως και 200, τότε μιλάμε για μια φάλαγγα με μήκος μέχρι και δύο χιλιόμετρα!
Πώς οργανώθηκε η συγκέντρωση όλων αυτών των φορτηγών; Πού στάθμευσαν πριν φτάσουν στην πλατεία Μαβίλη για να παραλάβουν το ανθρώπινο φορτίο τους μαζί με τους προγόνους μου; Από πού έφτασαν στα Γιάννενα το πρωί της 25ης Μαρτίου 1944; Ίσως κάποιος Γιαννιώτης ερευνητής να γνωρίζει αυτή τη λεπτομέρεια από τα Γερμανικά αρχεία.
Κάποιος γραφειοκράτης Ναζί, κάποιο ανώνυμο κτήνος σαν τον Άντολφ Άϊχμαν, με γνώση της περιοχής, είχε καθίσει πριν σε ένα γραφείο και μεθοδικά είχε σχεδιάσει τη βιομηχανική σύλληψη και εκτόπιση των 2.000 ψυχών. Τους άβουλους αυτούς υπαλληλίσκους, που «απλώς εκτελούσαν διαταγές» χωρίς η συνείδησή τους να επαναστατήσει, χαρακτήρισε η φιλόσοφος Χάνα Άρεντ σαν την «κοινοτοπία του κακού» (banality of evil).
Διαβάζουμε πως, αφού ξεκίνησαν φορτωμένα στην πλατεία Μαβίλη, τα φορτηγά πέρασαν από την οδό Ανεξαρτησίας με κατεύθυνση το Πέραμα, ακολούθησαν στο Μιτσικέλι τον δρόμο προς το Μέτσοβο απέναντι από τη λίμνη, πέρασαν το χιονισμένο στενό στην Κατάρα και τέλος έφτασαν στη Λάρισα.
Δεν ξέρω πώς συγκεντρώθηκαν στα Γιάννενα όλα αυτά τα οχήματα της Βέρμαχτ. Γνωρίζω όμως το εξής: Αν είχαν ξεκινήσει όλα μαζί, μια φάλαγγα με μήκος δύο χιλιόμετρα, τότε, όταν το τελευταίο όχημα έφευγε από την πλατεία Μαβίλη, το πρώτο θα είχε ήδη φτάσει στον Ναυτικό Όμιλο Ιωαννίνων έχοντας καλύψει μέρος της οδού Αβέρωφ και ολόκληρη την οδό Ανεξαρτησίας (Εικόνα 4). Με θόρυβο και καυσαέρια από τις μηχανές. Και με όλη αυτή τη σκηνή «κάτω από τα αμήχανα βλέμματα των υπόλοιπων Γιαννιωτών», όπως έγραψα κάπου.
Πάντως τα φορτηγά σίγουρα δεν έφυγαν όλα μαζί. Κάτι τέτοιο θα προϋπέθετε να ανέβουν όλοι οι Γιαννιωτοεβραίοι την ίδια στιγμή στα οχήματα. Από τις φωτογραφίες και τις μαρτυρίες συμπεραίνω πως τα μέλη της κοινότητας χωρίστηκαν πρώτα από τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους σε μικρές ομάδες στην πλατεία Μαβίλη με 10-20 άτομα η καθεμία. Ομάδες μόνο με άντρες και αγόρια από τη μια και διαφορετικές ομάδες μόνο με γυναικόπαιδα από την άλλη. Έτσι, κάθε ομάδα ήταν έτοιμη για την επιβίβαση όταν τα φορτηγά πέρασαν το ένα μετά το άλλο από την πλατεία για να τους παραλάβουν (Εικόνα 5).
Αν υποθέσουμε πως σε κάθε στιγμή φόρτωναν πέντε φορτηγά μαζί στην πλατεία και πως η κάθε μικρή ομάδα χρειαζόταν πέντε λεπτά για να επιβιβαστεί, τότε θα πέρασαν τρεισήμισι ώρες για να φορτωθούν 200 φορτηγά. Βούιζε δηλαδή επί ώρες εκείνο το πρωί ο ήχος από τα διερχόμενα φορτηγά με τους Εβραίους στην πλατεία Μαβίλη, στην οδό Αβέρωφ, στην οδό Ανεξαρτησίας, στο Πέραμα, στη Ντραμπάτοβα και το νησί (Εικόνες 6-11).
Στην ουσία αυτός ο διαχωρισμός ανά φορτηγό ήταν η πρώτη «σελεκσιόν» για τα μέλη της μικρής κοινότητας. Στη Λάρισα, εννέα μέρες αργότερα, ακολούθησε ο διαχωρισμός τους ανά βαγόνι για το ταξίδι των εννέα ημερών με το τρένο ως την Πολωνία. Στις γραμμές προτεραιότητα είχαν τα τρένα προς το ανατολικό μέτωπο, γι’ αυτό και πήρε τόσο χρόνο το μαρτυρικό ταξίδι στα βαγόνια. Οι υπόλοιπες όμως «σελεκσιόν» στα στρατόπεδα ήταν για τον διαχωρισμό ανάμεσα σε αυτούς που θα δολοφονούνταν αμέσως στους θαλάμους και σε εκείνους που θα επιζούσαν μέχρι την επόμενη «σελεκσιόν».
Για κάποιο λόγο, η ιδέα αυτής της φάλαγγας με στοιχειώνει. Βρέθηκαν άραγε σε ανοιχτό φορτηγό οι δικοί μου όταν διέσχισαν το χιονισμένο πέρασμα της Κατάρας, ή σε σκεπασμένο όχημα;
Αρκετά όμως ειπώθηκαν εδώ για στατιστικές και για μηχανοκίνητες φάλαγγες.
Πάντα, όταν αναφερόμαστε στο Ολοκαύτωμα, πρέπει να θυμόμαστε πως δεν μιλάμε για αόριστους αριθμούς ούτε για απρόσωπους συμπολίτες μας. Ο καθένας τους είχε τη δική του ιστορία στην πόλη όπου γεννήθηκε, στα σχολεία της όπου φοίτησε, στην αγορά όπου εργάστηκε, στα ζεστά σπίτια όπου έζησε με την οικογένειά του. Ήταν άνθρωποι όπως η γριά μητέρα της προγιαγιάς μου, η Ρίφκα Λεβή (το γένος Καλαμάρου), χήρα του δημοτικού σύμβουλου Ματαθιούλη Δ. Λεβή, και ο γιος της Νισήμ Μ. Λεβής, ένα από τα έξι παιδιά της (συνώνυμος με τον γιατρό και φωτογράφο θείο του). Στις Εικόνες 12-14 τους βλέπουμε μαζί σε διαφορετικές καμπές από την όμορφη ζωή τους στην αγαπημένη τους πόλη.
Μέσα σε λίγες ώρες είχε αφαιρεθεί από τα Γιάννενα το ένα δέκατο των κατοίκων της μικρής πόλης.
Και μετά;
Πώς ήταν άραγε η ζωή στην πόλη μετά; Καλά η Κυριακή που ήταν αργία και ο κόσμος ήταν στα σπίτια του. Αλλά πώς ξημέρωσε η Δευτέρα 27 Μαρτίου 1944; Ποια ήταν η εικόνα της αγοράς χωρίς τους καταστηματάρχες και τους υπάλληλους; Τι ειπώθηκε στις τάξεις και στα σχολεία για τους μαθητές και τις μαθήτριες που ήταν απόντες; Τους σημείωσε όλους απόντες εκείνη τη μέρα ο απουσιολόγος σαν να μην είχε συμβεί τίποτα; Ή διαγράφτηκαν όλοι «μια και καλή» από το απουσιολόγιο;
Είχα δακρύσει ακούγοντας την αείμνηστη Εσθήρ-Στέλλα Κοέν, η οποία επέζησε και γύρισε στα Γιάννενα, να περιγράφει τη στιγμή που στα 19 της χρόνια αποχαιρέτησε την αγαπημένη της λίμνη. Είπε στο βραβευμένο ντοκιμαντέρ «Ρωμανιώτες» της Ανιές Σκλάβου και του Στέλιου Τατάκη: «Ακούγονταν απ’ άκρη σ’ άκρη μοιρολόγια, φωνές, κλάματα. Έβλεπες τον κόσμο να περνάει στα σοκάκια, αχτένιστοι. Άλλη δεν πρόφτασε να βάλει στο παιδί παπούτσια… Ήταν κάτι που δεν μπορείς να το συλλογιστείς καν. Καθόλου. Καθόλου. Ανθρώπινος νους δεν μπορεί να το συλλάβει. Φέραν φορτηγά αυτοκίνητα και κατάλαβα ότι έπρεπε να αποχαιρετήσω το μόνο πράγμα που αγαπούσα πολύ, που ήταν η λίμνη».
Υστερόγραφο: Τα τελευταία πέντε χρόνια, κάθε φορά που καθόμουν να γράψω ένα άρθρο για τον Η.Α., ήξερα πως θα το έβλεπα αργότερα τυπωμένο σε χαρτί όταν θα ερχόμουν στην Ελλάδα. Φύλαγε για μένα τα τεύχη του ΗΑ ο Μωυσής Ελισάφ. Για πρώτη φορά τώρα κάθομαι και γράφω κάτι χωρίς να περιμένω να μου το δώσει αργότερα ο αείμνηστος δήμαρχος. Η μνήμη του είναι ευλογία.
