Το απόγευμα της Πέμπτης 30ης Ιουλίου του 1920, ο 45χρονος Νισήμ Λεβής ξεκίνησε με ενθουσιασμό από το ιατρείο του στην οδό Κουντουριώτου για το κέντρο της πόλης. Το γραφείο του στεγαζόταν μαζί με την κατοικία του σε ειδική πτέρυγα του σπιτιού των γονιών του, την οποία είχαν κατασκευάσει, όταν αυτός επέστρεψε από τις σπουδές του στο Παρίσι το 1904. Είχαν πεθάνει πια οι γονείς, ο πατέρας του, Δαβιτσών Εφέντης, το 1913 λίγο μετά την απελευθέρωση και η μητέρα του, η Κυρά Χαννούλα, το 1917. Στο ίδιο κτίριο ζούσε μαζί με τον εργένη γιατρό και η οικογένεια της 14χρονης τότε γιαγιάς μου Γιέτης, ανιψιάς του Νισήμ. Ίσως τα μέλη της πολυάριθμης οικογένειας Λεβή να διάνυσαν παρέα τα 650 μέτρα, που χωρίζουν το σπίτι από την κεντρική πλατεία, όλοι ντυμένοι στα γιορτινά τους.
Όπως και οι άλλοι συμπολίτες τους, υπέθεταν –φαντάζομαι- πως ζούσαν μια μέρα που θα τους έμενε αξέχαστη. Νόμιζαν ότι θα παραστούν στο πιο σημαντικό και ένδοξο ιστορικό γεγονός για την πόλη, μετά την Απελευθέρωσή της τον Φεβρουάριο του 1913.
Γι’ αυτό άλλωστε, ο Νισήμ Λεβής τράβηξε εκείνη τη μέρα αρκετές φωτογραφίες, πράγμα ασυνήθιστο. Αφού διάβασα τις εφημερίδες της εποχής και μελέτησα τις σκιές του ηλίου στις φωτογραφίες, παρουσιάζω σήμερα τις ιστορικές αυτές εικόνες του στη σειρά με την οποία τραβήχτηκαν. Αρκετές από τις γυάλινες φωτογραφικές πλάκες διασώθηκαν χάρη στο μεράκι του γιαννιώτη συλλέκτη Φίλιππου Γιωβάννη, ο οποίος τις ανακάλυψε το 1976 σε ένα παλαιοπωλείο της Αθήνας. Πολλά χρόνια αργότερα, μετά την έκδοση του βιβλίου μου «Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή: 1898-1944» (Εκδόσεις Καπόν), ευγενικά τις «επέστρεψε» στα χέρια του πατέρα μου Ραφαήλ Μωυσή.
Έκανε ζέστη την καλοκαιρινή εκείνη μέρα του 1920 στα Γιάννενα. Το γνωρίζουμε, επειδή διακρίνεται στις φωτογραφίες ο ιδρώτας στα μέτωπα των κουστουμαρισμένων Γιαννιωτών. Θυμίζω ότι η 30η Ιουλίου τότε αντιστοιχεί με την 12η Αυγούστου σήμερα, αφού ως το 1923 η Ελλάδα ακολουθούσε το «παλιό» ημερολόγιο. Τη μέρα εκείνη, ο ήλιος έδυσε στις 7:37 μ.μ. Καθώς ο ήλιος χαμήλωνε στον ορίζοντα, ο καιρός δρόσισε κάπως. Δεν άλλαζε η ώρα τότε τα καλοκαίρια, όπως τώρα, οπότε στο ηλιοβασίλεμα τα ρολόγια έδειχναν μια ώρα νωρίτερα. Κατέβηκε ο ήλιος στον ορίζοντα, οι σκιές των ανθρώπων και των κτιρίων μάκρυναν, και οι παριστάμενοι άρχισαν να καλύπτουν τα μάτια τους για να τα προστατεύσουν από τη λάμψη με τις ομπρέλες (για τις κυρίες), με τα χέρια ή με τα καπέλα τους. (Εικόνα 1).
Εικόνα 1: Καθώς ο καλοκαιρινός ήλιος πλησιάζει στη δύση του, οι Γιαννιώτες άρχισαν να προστατεύουν τα μάτια τους με τις ομπρέλες, τα καπέλα τους ή, στην περίπτωση των ιερωμένων ή των στρατευμένων, με τα χέρια τους.
Ο θρίαμβος του 1919-1920
Αλλά ποιο ήταν αυτό το περίφημο γεγονός, το οποίο αγνοούμε σήμερα και για το οποίο οι Γιαννιώτες εκείνης της εποχής πίστευαν πως θα ήταν σημαδιακό στην ιστορία του τόπου;
Μαζί με την υπόλοιπη Ελλάδα, οι Γιαννιώτες πανηγύριζαν την υπογραφή της Ελληνοτουρκικής συμφωνίας ειρήνης στο Παρίσι. Η συμφωνία, που έμεινε γνωστή στην ιστορία σαν συνθήκη των Σεβρών υπογράφηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο την Τρίτη 28 Ιουλίου 1920 στο νοτιοδυτικό προάστιο του Παρισιού.
Ξεχάστε για μια στιγμή τα επακόλουθα. Σβήστε από το μυαλό σας τη μικρασιατική στρατιωτική καταστροφή, τους διωγμούς, τους βασανισμούς, και τους σκοτωμούς, τη βίαιη μετανάστευση και τον αποχωρισμό, την ανταλλαγή πληθυσμών, τα πάθη των προσφύγων, τις δίκες και τις εκτελέσεις των 6. Το απόγευμα εκείνο της Πέμπτης, 30 Ιουλίου, το μόνο που έβλεπαν μπροστά τους οι Γιαννιώτες ήταν μια συμφωνία που, με τη στήριξη των μεγάλων δυνάμεων, στεφάνωνε τις πρόσφατες ραγδαίες κατακτήσεις του ελληνικού στρατού. Με τη συμφωνία των Σεβρών η Ελλάδα αποκτούσε τις ακτές τις Μικράς Ασίας, τη Θράκη, την Ίμβρο, την Τένεδο και τα Δωδεκάνησα. Παρ’ όλο που δεν ικανοποιούσε τις προσδοκίες των Ηπειρωτών σχετικά με το Βορειοηπειρωτικό, η συμφωνία αυτή συμπλήρωνε ολόκληρη σχεδόν τη Μεγάλη Ιδέα, που διακήρυσσαν οι έλληνες πολιτικοί επί έναν αιώνα, από τον καιρό της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.
Είχε προηγηθεί, με την ευλογία των συμμάχων, η προέλαση του ελληνικού στρατού στην Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη. Ανοίγοντας τις εφημερίδες στη διάρκεια του προηγούμενου χρόνου, οι Γιαννιώτες έβλεπαν κάθε μέρα φωτογραφίες από άλλη μια στρατιωτική κατάκτηση. Πόλεις με ονόματα γνωστά από την αρχαία ελληνική ιστορία και άλλες με τουρκικά τοπωνύμια παρελαύναν κάθε μέρα στα φύλλα των εφημερίδων: Σμύρνη, Μαγνησία, Αϊδίνιο, Αϊβαλί, Πέργαμος, Αξάρι, Φιλαδέλφεια, Προύσα, Πάνορμος, Ραιδεστός, και τέλος, στις 12 Ιουλίου η Αδριανούπολη, στην οποία εισήλθε θριαμβευτικά την επόμενη μέρα ο νεαρός βασιλιάς της Ελλάδας Αλέξανδρος.
Ήταν σαν να είχε κερδίσει η χώρα κάποιο τζακ ποτ. Έπεφταν οι πόλεις στα χέρια της Ελλάδας η μία μετά την άλλη με ιλιγγιώδη ρυθμό, όπως τα κέρματα στον νικητή του «κουλοχέρη».
Φανταστείτε λοιπόν τη χαρά των Γιαννιωτών στις 30 Ιουλίου! Όταν έφτασαν στην πόλη τα τηλεγραφήματα με το νέο της υπογραφής της συμφωνίας δυο μέρες πριν, ο δήμαρχος Ιωαννιτών κάλεσε όλους τους κατοίκους σε συλλαλητήριο στις 6 μ.μ. στην πλατεία μπροστά στους στρατώνες στα Λιθαρίτσια για να γιορταστεί ο θρίαμβος.
Επί δύο εβδομάδες την περίμεναν όλοι από μέρα σε μέρα την υπογραφή της συμφωνίας. Όμως καθυστερούσε, για λόγους που θα συζητήσουμε παρακάτω. Έφτασε τελικά το νέο της υπογραφής και μαζί του το διάγγελμα του Βενιζέλου προς τον Ελληνικό λαό (Εικόνα 2).
Εικόνα 2: Το διάγγελμα του Βενιζέλου – από την αθηναϊκή εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ της Πέμπτης 30 Ιουλίου 1920.
Η άφιξη των επισήμων και η αρχή της τελετής
Όπως και πολλοί από τους συμπολίτες του, ο Νισήμ Λεβής έφτασε στον χώρο της τελετής λίγο πριν από την ώρα έναρξης. Ανέβηκε στον τελευταίο όροφο του στρατηγείου της 8ης Μεραρχίας απέναντι από τους στρατώνες και ίσα-ίσα που πρόλαβε να φωτογραφίσει την άφιξη των στρατιωτικών αρχών (Εικόνα 3). Μαζί με τον λαό των Ιωαννίνων, τους υποδέχτηκε παραταγμένο ένα στρατιωτικό άγημα. Στη φωτογραφία του Νισήμ διακρίνεται επίσης παιανίζουσα μια στρατιωτική μπάντα και πίσω της μια ομάδα νεαρών με στολή, ίσως ο «χορός ψαλτών», τον οποίο αναφέρει το πρόγραμμα της ημέρας. Διεσπαρμένες στην πλατεία διακρίνουμε και αρκετές πινακίδες. Σε αυτές αναγράφονταν οι πόλεις στις οποίες είχε θριαμβεύσει πρόσφατα ο ελληνικός στρατός (Εικόνα 3).
Λεπτομέρειες από την Εικόνα 3 και την άφιξη των στρατιωτικών αρχών: Οι αξιωματικοί πλησιάζουν στο βήμα, ενώ ένα στρατιωτικό άγημα παρουσιάζει τα άρματα του (3α). Τον χώρο περιστοιχίζουν ταμπέλες όπου αναγράφονται οι πόλεις, τις οποίες κατέλαβε ο ελληνικός στρατός (3β). Δίπλα τους, η μπάντα και πίσω της οι ένστολοι πιτσιρικάδες (3γ). Μπροστά στην πύλη των στρατώνων διακρίνουμε ένα άγημα ευζώνων (3δ). Την σκηνή συμπληρώνει κι ένας… σκύλος, ο οποίος διασχίζει απτόητος την πλατεία (3ε).
Το κύριο μέρος της τελετής
Αφού φωτογράφισε την άφιξη των αξιωματικών, ο Νισήμ Λεβής κατέβηκε γρήγορα από το στρατηγείο στην πλατεία και προχώρησε στον χώρο των επισήμων, όπου φωτογράφησε τη δοξολογία στην οποία χοροστάτησε ο μητροπολίτης Ιωαννίνων και μετέπειτα αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Σπυρίδων (Εικόνα 4). Από τις σκιές είναι εμφανές ότι δεν είχε περάσει πολλή ώρα ανάμεσα στις Εικόνες 3 και 4.
Αμέσως αφού φωτογράφησε τον κλήρο (με τον φωτογράφο να κοιτάει προς τα ανατολικά), ο Νισήμ Λεβής έστριψε επί τόπου προς τα νοτιοανατολικά και λίγο αργότερα προς τα νότια και φωτογράφησε αρκετούς από τους επίσημους και τις οικογένειές τους (Εικόνες 5-6). Ανάμεσά τους διακρίνουμε τον Γενικό Διοικητή Ηπείρου Αχιλλέα Καλεύρα και τον Στρατιωτικό Διοικητή υποστράτηγο Ιάκωβο Νεγρεπόντη. Ίσως τους φωτογράφησε στη διάρκεια του μουσικού μέρους του προγράμματος, πριν τις ομιλίες τους (Εικόνα 7).
Εικόνα 4: Ο μητροπολίτης Σπυρίδων και τα υπόλοιπα μέλη του κλήρου στον αγιασμό για τα επινίκια.
Εικόνες 5-6: Σκηνές από τον χώρο των επισήμων κατά τη διάρκεια της δοξολογίας. Ανάμεσά τους διακρίνουμε τον Αχιλλέα Καλεύρα και τον Ιάκωβο Νεγρεπόντη λίγο πριν τις ομιλίες τους. Το όνομα της πόλης, που αναγράφεται στην πινακίδα αριστερά, είναι ΤΣΑΤΑΛΤΖΑ (σήμερα ονομάζεται Χωριστή, βρίσκεται επτά χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Δράμας).
Γράφει η εφημερίδα ΗΠΕΙΡΟΣ της επόμενης μέρας για τις ομιλίες: «Αμέσως μετά το τέλος της δοξολογίας ανέρχεται ομιλών ο Σεβ. Επίσκοπος Δωδώνης. Μετ’ αυτόν ο Γυμνασιάρχης της Ζωσιμαίας κ. Γ. Καλούδης απαγγέλει κατάλληλον λόγον και είτα ο υποστράτηγος κ. Νεγρεπόντης εκ του προχείρου, κατά το σύνηθες και άνευ χειρογράφου, εμπιστευόμενος εις την αδράν και ειλικρινή στρατιωτικήν έμπνευσιν την ορμήν του λόγου του (Εικόνα 8)».
Και συνεχίζει μετά η εφημερίδα: «Είνε αληθές ότι οι λόγοι είνε πολλοί και συναπτοί και παρ’ όλην την στωμυλίαν των ομιλητών χάνουν. Αλλ’ ο Γεν. Διοικητής κ. Καλεύρας, ο ομιλήσας τελευταίος, έρχεται με τον μουσικόν τόνον της ωραίας φράσεως και των ωραίων νοημάτων και με την πρωτοτυπίαν της συγκινούσης εικόνος όχι μόνον να ξεκουράση, αλλά να ευχαριστήση πραγματικώς.» (Εικόνα 9).
Εικόνα 8: Ο Ιάκωβος Νεγρεπόντης στη διάρκεια της ομιλίας του, χωρίς σημειώσεις. Πίσω του φαίνεται μια ταμπέλα με τη λέξη ΠΕΡΓΑΜΟΣ.
Εικόνα 9: Ο Γενικός Διοικητής Ηπείρου Αχιλλέας Καλεύρας, ενώ διαβάζει την πολυσέλιδη ομιλία του.
Το άρθρο της εφημερίδας καταλήγει με αναφορά στα ονόματα μερικών από τους επισήμους, που ήταν παρόντες. Τα παραθέτω εδώ αφού αρκετοί αναγνώστες θα αναγνωρίσουν, όπως κι εγώ, προγόνους δικούς τους ή των συμπολιτών τους: «Προσήλθον ο Γεν. Διοικητής κ. Καλεύρας μετά της αξιοτίμου κυρίας και των τέκνων του, ο πρόξενος της Ιταλίας μετά της χαριέσσης αδελφής του δίδος Σαντούτση, της Ρωμανίας κ. Κούρτοβιτς, οι προξενικοί πράκτορες Γαλλίας και Αγγλίας κκ. Ι. Λάππας και Ρέκας μετά των αξ. κυριών των, της Ρωσσίας κ. Λαζαρίδης μετά της αξ. κυρίας του, της Ολλανδίας κ. Κυπριώτης, ο δήμαρχος κ. Ιωαννίδης, εκ των βουλευτών οι κκ. Χατζής, Γερομίχας μετά των κυριών των και Δ. Κίγκος- οι θρησκευτικοί αρχηγοί, ο νομάρχης κ. Δαραλέξης, οι διευθυνταί των Τραπεζών και εφημερίδων, ο πρόεδρος του Στρατοδ. Κ. Διαμάντης, ο εισαγγελεύς κ. Γραφάκος, ο πρόεδρος του Συλλόγου φιλελευθέρων κ. Καγιάς, – εκ των ισραηλιτών προκρίτων ο κ. Νεσήμ (ο φωτογράφος) και Αβραάμ Λευί μετά της αξ. κυρίας του (οι γονείς της γιαγιάς μου), ο κ. Ισαάκ Κοφίνας, ο διευθυντής της ισραηλιτικής Αλιάνς κ. Λεβή μετά της αξ. Κυρίας του και της δος γυναικαδέλφης του – εκ των οθωμανών προκρίτων πλην του σοφολ. Μουφτή οι Ραμζύ βέης Μουσταφά πασά, Μεμέτ βέης Σαδήκ πασά, Μεδάτ βέης Ντάκια ο υιός του άλλοτε δημάρχου Γιαγιάχ βέη – ο διευθυντής της Γεωργικής τραπέζης κ. Ι. Μελάς μετά της αξ. κυρίας των δίδων θυγατέρων του – ο πρόεδρος του Βορειοηπειρωτικού Συλλόγου ιατρός κ. Παύλος Πουτέτσης και ο σύμβουλος κ. Κιτσάτης ιατρός – ο ιατρός κ. Βασιλάκης μετά των δίδων θυγατέρων του και άλλοι πολλοί.»
Αρκετοί από τους παρισταμένους είχαν ξανασυναντηθεί λίγες μέρες νωρίτερα, στις 12 Ιουλίου, μαζί και με την τιμητική φρουρά ευζώνων, στο μνημόσυνο του Γεωργίου Χρηστάκη Ζωγράφου ο οποίος είχε αγωνιστεί για την αυτονομία της Βορείου Ηπείρου.
Τα επινίκια συνεχίζονται
Με τη δύση του ηλίου, ο κόσμος απομακρύνθηκε μεν από τη μεγάλη πλατεία μπροστά στους στρατώνες στα Λιθαρίτσια, αλλά οι εκδηλώσεις για τον εορτασμό της ελληνοτουρκικής συνθήκης ειρήνης των Σεβρών συνεχίστηκαν ως αργά το βράδυ.
Λέει η ΗΠΕΙΡΟΣ της 31 Ιουλίου: «Δια την δεκάτην της νυκτός ο υποστράτηγος κ. Νεγρεπόντης είχεν ορίση δεξίωσιν εις το Στρατηγείον, του οποίου ο κήπος διακοσμηθείς ήρχισε να συγκεντρώνει του κεκλημένους, ενώ έξω η στρατιωτική μουσική παιανίζει και τα εγχώρια μουσικά όργανα κινούν τα πόδια των ευσταλών ευζώνων εις τους πλέον γραφικούς ελληνικούς και ηπειρωτικούς χορούς.»
Και δεν τελείωσαν με την δεξίωση οι πανηγυρισμοί: «Εν τω μεταξύ εις ατελείωτον φαντασμαγορικόν θέαμα άρχεται παρελαύνουσα κολοσσιαία διαδήλωσις και ωραία λαμπαδηφορία των στρατιωτών, ως ατελεύτητος κινούμενος φωτεινός ρύαξ εν μέσω ατελειώτων ζητωκραυγών ένθα κυριαρχεί η άργυπνος ζωηρά σκέψις των κληρωτών μας που ανάμεσα εις τας άλλας όλας ζητωκραυγάς ταράζουν τον αέρα με την μοναδικήν: Ζήτω η Βόρειος Ήπειρος.»
Κρίμα που η φωτογραφική μηχανή της εποχής του Νισήμ Λεβή δεν είχε τη δυνατότητα να αποθανατίσει την λαμπαδηφορία εκείνης της βραδιάς.
Αλλά ο εορτασμός έμελλε να συνεχιστεί. Γράφει η ΗΠΕΙΡΟΣ: «Το Στρατηγείον Ηπείρου γνωστοποιεί ότι την προσεχή Κυριακήν 2αν Αυγούστου ώραν 18:30 εις την μεγάλην πλατείαν των Κεντρικών Στρατώνων λάβη χώραν μεγάλη επιθεώρησις υπό του Στρατηγού εφίππου μετά του επιτελείου απάσης της εν Ιωαννίνοις Φρουράς. Μετά την επιθεώρησιν θα γίνει παρέλασις της στρατιωτικής ταύτης δυνάμεως, του στρατηγού ισταμένου εφίππου μετά του επιτελείου του εις την πλατείαν προ του καφφενείου Αβέρωφ.»
Μπορεί να μην φωτογράφησε την δεξίωση και την λαμπαδηφορία της Πέμπτης, ωστόσο την Κυριακή ο Νισήμ Λεβής ανέβηκε πάλι στο Στρατηγείο, αυτή τη φορά στην ώρα του, πριν τις εξήμισι, και φωτογράφησε την επιθεώρηση (Εικόνες 10, 11, 12). Η πρώτη εικόνα τραβήχτηκε λίγο πριν φτάσει έφιππος ο Ιάκωβος Νεγρεπόντης με το επιτελείο του. Στη δεύτερη εικόνα, αρκετά λεπτά αργότερα (κρίνοντας από τη σκιά του ηλίου στην πλατεία), βλέπουμε μια σκηνή από την επιθεώρηση με τους έφιππους αξιωματικούς ανάμεσα στους παραταγμένους ευζώνους. Στην τρίτη εικόνα, λίγο αργότερα, βλέπουμε τον Νεγρεπόντη καθώς πλησιάζει προς το κτίριο όπου βρίσκεται ο φωτογράφος, με κατεύθυνση –υποθέτω- την οδό Αβέρωφ και το εκεί καφενείο στο ομώνυμο μέγα ξενοδοχείο.
Εικόνες 10, 11, 12: Η επιθεώρηση στη μεγάλη πλατεία των Κεντρικών Στρατώνων στις 6:30 μ.μ. της Κυριακής 2 Αυγούστου 1920. Η εξέλιξη της σκιάς από το κτίριο του στρατηγείου στο έδαφος της πλατείας μας επιτρέπει να τις βάλουμε σε χρονολογική σειρά.
Το πρώτο κακό μαντάτο, προοίμιο άλλων πολλών
Παρά το λαμπρό της τελετής, ο ενθουσιασμός στο νου των Γιαννιωτών είχε κοπάσει. Κι αυτό επειδή μια δυσάρεστη είδηση από το Παρίσι είχε ταράξει τη γιορτινή ατμόσφαιρα, αναζωπυρώνοντας τα πάθη του εθνικού διχασμού. Την Παρασκευή το απόγευμα, 31 Ιουλίου, έφτασε στην πόλη το συγκλονιστικό νέο ότι την προηγούμενη μέρα στον σιδηροδρομικό σταθμό της Λυόν στη γαλλική πρωτεύουσα, ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε πέσει θύμα δολοφονικής απόπειρας από δύο απότακτους έλληνες αξιωματικούς. Τον είχαν πυροβολήσει από κοντά με τα περίστροφα τους, ενώ ετοιμαζόταν να ξεκινήσει με το τρένο για τη θριαμβευτική επιστροφή του στην Ελλάδα μέσω Μασσαλίας. Ο Βενιζέλος αντέδρασε ψύχραιμα στον κίνδυνο και, παρόλο που οι δράστες πυροβόλησαν δέκα φορές, τα τραύματα του στον αριστερό ώμο και χέρι ήταν ελαφρά.
Γράφει η ΗΠΕΙΡΟΣ για τη στιγμή κατά την οποία έφτασαν τα νέα, ενώ ο κόσμος συγκεντρωμένος πανηγύριζε ακόμα: «Εις τα Ιωάννινα η αναγγελία ήλθεν ως αναστάτωσις και ως συγκλονισμός που φέρει ένας κεραυνός εκρηγνυόμενος εις ανοικτόν χώρον πλημμυρισμένον από διασκεδάζοντα πλήθη… Θα ήτο ανθρωπίνως αδύνατον εις μιαν δημοσιογραφικήν στήλην να συγκεντρώσει κανείς εις ακρίβειαν και παραστατικότητα εκφράσεως το τι επηκολούθησεν. Συλλογισθήτε ανθρώπους, υψώνοντας εις ώρας χαρών, με ασυγκράτητον ευφροσύνην χαιρετιστήρια κύπελλα, ετοιμαζομένους να τα φέρουν εις τα χείλη, και ενώ τα χείλη των εγγίζουν τα κύπελλα, ένα χέρι ξαφνικά ρήχνει μέσα των φαρμακερόν δηλητήριον.»
Ήταν πράγματι δηλητήριο αυτή η υπενθύμιση του διχασμού. Απαρχή μιας ίσως αναπόφευκτης κατρακύλας. Στους επόμενους μήνες ακολούθησαν ο ατυχής θάνατος του βασιλιά Αλέξανδρου τον Οκτώβριο, η αιφνίδια ήττα του Βενιζέλου και των Φιλελευθέρων τον Νοέμβριο και αργότερα η μικρασιατική καταστροφή. Θεωρούν μερικοί πως αιτία της καταστροφής ήταν η επάνοδος του Κωνσταντίνου στον θρόνο. Ωστόσο, στις μέρες πριν από το «ζενίθ» και τον θρίαμβο της 30 Ιουλίου, ήταν ήδη εμφανείς στις ελληνικές εφημερίδες πολλοί προοιωνοί της επερχόμενης ανατροπής της κατάστασης και της καταστροφής.
Η υπογραφή της συμφωνίας στο Παρίσι συνεχώς καθυστερούσε μέσα στον Ιούλιο του 1920. Η τουρκική κυβέρνηση του Σουλτάνου δίσταζε να υπογράψει και τα πρόσωπα άλλαζαν. Οι Ιταλοί άρχισαν να αμφισβητούν την προηγούμενη ελληνοïταλική συμφωνία σχετικά με τα Δωδεκάνησα και τη Βόρειο Ήπειρο και ανέθεσαν τους Άγιους Σαράντα στους Αλβανούς. Φήμες κυκλοφορούσαν ότι «ο Κεμάλ τροφοδοτείται από Μπολσεβίκους». Όλα αυτά τα γεγονότα ήταν ενδείξεις της επικείμενης καταστροφής, απόδειξη του πόσο επισφαλής ήταν η συμφωνία των Σεβρών για την Ελλάδα. Η επιστροφή του Κωνσταντίνου δεν ήταν η αιτία, αλλά έγινε η αφορμή για να εγκαταλείψουν οι σύμμαχοι τη στήριξή τους στην Ελλάδα και τη συνθήκη. Έτσι, δύο χρόνια μετά το ζενίθ και τον θρίαμβο της 30ης Ιουλίου 1920, επακολούθησε το ναδίρ του Σεπτεμβρίου 1922 με την πυρπόληση της Σμύρνης και τον βίαιο ξεριζωμό του Ελληνισμού από τις ακτές της Μικράς Ασίας και την Ανατολική Θράκη.
Η ιστορία επαναλαμβάνεται
Μακάρι αυτή η απότομη πτώση, μετά από ένα ζενίθ, να ήταν η μοναδική στην ιστορία της Ελλάδας. Δυστυχώς έχουν υπάρξει και άλλες. Την απίστευτη χαρά και υπερηφάνεια του αλβανικού έπους του 1940-41 και της προέλασης του ελληνικού στρατού σε Κορυτσά, Πόγραδετς, Άγιους Σαράντα, Αργυρόκαστρο και Χειμάρρα ακολούθησε η κατάληψη της χώρας από τους Γερμανούς, η κατοχή, οι στερήσεις και η πείνα. Πάλι μέσα σε δύο χρόνια, η χώρα πήγε από το ζενίθ ενός θριάμβου στο ναδίρ. Υπέβοσκε ήδη το κακό, η απειλή από τους Γερμανούς στη διάρκεια του θριάμβου κατά των Ιταλών.
Αντίστοιχα, ο τόπος γνώρισε μια απότομη ανατροπή μετά την απελευθέρωση της χώρας το φθινόπωρο του 1944. Τους πανηγυρισμούς ακολούθησαν τα Δεκεμβριανά και ο αδελφοκτόνος εμφύλιος πόλεμος. Πάλι στις στιγμές του πανηγυρισμού τον Οκτώβριο του 1944 υπήρχε κάθε ένδειξη της απειλής για το μέλλον και της μελλοντικής κατρακύλας.
Ζήσαμε και πιο πρόσφατα ένα τέτοιο θεαματικό ανεβοκατέβασμα. Την αγαλλίαση, την υπερηφάνεια και τους πανηγυρισμούς μας του καλοκαιριού του 2004, με τους Ολυμπιακούς αγώνες στην Αθήνα και την ποδοσφαιρική νίκη της εθνικής ομάδας στο ευρωπαϊκό πρωτάθλημα διαδέχτηκε η κρίση και το ναδίρ του καλοκαιριού του 2015, με τη χώρα υπόχρεη στις μεγάλες δυνάμεις, με περιορισμένη τη ρευστότητα στις τράπεζες και με την κυβέρνηση της χώρας να αμφιταλαντεύεται και ουσιαστικά να εξευτελίζεται από τους δανειστές της. Για άλλη μια φορά, οι προοιωνοί της πτώσης ήταν όλοι παρόντες από το 2004, αλλά αγνοήθηκαν: Το αυξανόμενο χρέος, δημόσιο και ιδιωτικό, η διαχρονική απειλή στο ασφαλιστικό σύστημα, οι ανισορροπίες της ευρωπαϊκής νομισματικής ένωσης, για την οποία ο σχεδιαστής της συνθήκης του Μααστρίχτ Ζακ Ντελόρ είχε προφητικά προειδοποιήσει από το 1989.
Αλλά για να κλείσουμε αυτή την ιστορία με κάτι θετικό, υπήρξαν και στιγμές θριάμβου στην ελληνική ιστορία, οι οποίες διατηρήθηκαν χωρίς να επακολουθήσει κάποια καταστροφή. Η κατάληψη των Ιωαννίνων από τον ελληνικό στρατό το 1913 φαντάζει σαν μια από τις ενδοξότερες τέτοιες στιγμές. Ξεχωρίζει επειδή επιτεύχθηκε από μια Ελλάδα ενωμένη. Μια Ελλάδα, η οποία στηρίχτηκε στις δικές της δυνάμεις. Μία Ελλάδα, που προετοιμάστηκε με συστηματική και μακροχρόνια προσπάθεια, για να φτάσει στον θρίαμβο.
Η άνοδος αυτή είχε ξεκινήσει πάλι από ένα ναδίρ. Στον απόηχο της εξευτελιστικής ήττας της χώρας από τους Τούρκους το 1897, μετά από μια απερίσκεπτη και ανοργάνωτη πολεμική σύρραξη, ενώ η Θεσσαλία ήταν ακόμη –σαν εγγύηση– στα χέρια των Τούρκων και ενώ διαπραγματεύονταν οι όροι της χρηματικής αποζημίωσης για την Τουρκία και του δανείου, το οποίο επέβαλλαν οι μεγάλες δυνάμεις στην Ελλάδα, είπε το εξής ο διάδοχος Κωνσταντίνος: «Ηττήθημεν διότι δεν είχομεν εργασθή δια πόλεμον» (Εικόνα 13).
Έλεγε, δηλαδή, ότι για να επιτευχθεί κάποιος στόχος, χρειάζεται συστηματική προεργασία. Αυτό βέβαια ισχύει για κάθε στόχο, είτε αυτός είναι πολεμικός, είτε οικονομικός, είτε κοινωνικός. Έθετε έτσι από νωρίς στον νου των Ελλήνων τα θεμέλια για τη συστηματική και οργανωμένη προετοιμασία, που οδήγησε στη νίκη των Βαλκανικών πολέμων και τελικά στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων.
Μακάρι το καλοκαίρι του 2015 να γίνει κι αυτό ένα ναδίρ και ένας «πάτος» για τη χώρα. Έτσι ώστε να ζήσει η Ελλάδα στα επόμενα χρόνια την ευχή «κάθε πέρσι και χειρότερα», με μια συνεχή ανοδική και ειρηνική πορεία από εδώ και πέρα.
Όπως λένε και οι στίχοι του Νίκου Γκάτσου στο «Εκκρεμές» που μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης:
Είν’ η ζωή με τ’ όνειρο δεμένη.
Έλα κι εσύ,
χαρά μας περιμένει.
