Στο μουσικό παραμύθι του ρώσου συνθέτη Σεργκέι Προκόφιεφ «Ο Πέτρος και ο Λύκος», κάθε πρωταγωνιστής αντιπροσωπεύεται από ένα διαφορετικό μουσικό όργανο: Ο Πέτρος με τα έγχορδα, ο λύκος με τρία κόρνα, η γάτα με το κλαρινέτο, το πουλί έχει το φλάουτο και η πάπια το όμποε (Spoiler: Στο τέλος ο Πέτρος και οι φίλοι του θα πιάσουν τον λύκο και θα τον στείλουν στο ζωολογικό κήπο, με παράπλευρη απώλεια την πάπια).
Στη ιστορία μας, στον Πέτρο ταιριάζει ένα κλαρίνο από τη Λακωνία, στον γάλλο ναύαρχο ένα ακορντεόν, ενώ για τους άλλους πρωταγωνιστές ας δώσουμε τρομπέτες για τον βασιλιά Κωνσταντίνο και την ακολουθία του (όπως η τρομπέτα που ήχησε για να «παύσουν το πυρ» τα στρατεύματά του το απόγευμα της 18ης Νοεμβρίου 1916 στην Αθήνα) και κρητικές λύρες για τον Βενιζέλο και τους οπαδούς του. Στο τέλος του παραμυθιού ο ναύαρχος θα χάσει τη θέση του, ενώ ο Πέτρος θα κινδυνεύσει μεν, αλλά θα επιζήσει με ορισμένες παράπλευρες απώλειες.
Αφορμή μια παλιά φωτογραφία
Η ιστορική φωτογραφία είχε διατηρηθεί στα χέρια της εγγονής του Πέτρου. Σύμφωνα με την οικογενειακή παράδοση, ο βενιζελικός Πειραιώτης Νοεμβριανά 1916Νοεμβριανά 191Νοεμβριανά 1916 διέφυγε εσπευσμένα σε ένα γαλλικό πολεμικό πλοίο στον Σαρωνικό για να σωθεί από τις διώξεις των αντιβενιζελικών. Έτσι γλύτωσε από τους αιματηρούς διωγμούς που είχαν οργανώσει οι πολιτικοί του αντίπαλοι. Εκεί φωτογραφήθηκε μαζί με κάποιο Γάλλο ναύαρχο (Εικόνα 3).
Όταν πρωτοείδα την εικόνα πρόσφατα, παρατήρησα πως αυτή δεν ταίριαζε με τον οικογενειακό μύθο. Ήταν απίθανο να διέφυγε βιαστικά ο Πέτρος σε γαλλικό πλοίο φορώντας φράκο και ψηλό καπέλο! Κάπου είχε λάθος η συλλογική μνήμη. Η λύση αυτού του αινίγματος θα μας οδηγήσει σήμερα σε μια ιδιαίτερα δυσάρεστη καμπή της ελληνικής ιστορίας.
Ο Πειραιώτης Πέτρος
Ο δημοτικός σύμβουλος Πειραιά Πέτρος Β. Στρατηγάκης είχε γεννηθεί το 1870 στους Βουτιάνους της Λακωνίας, ένα χωριό λίγο βόρεια από τη Σπάρτη. Η οικογένειά του καταγόταν από τη Μάνη. Μεγάλωσε δουλεύοντας σκληρά για να βοηθήσει τη φτωχή πολύτεκνη οικογένεια των γονιών του. Στα εφηβικά του χρόνια γύρισε μαζί με τα αδέλφια του ολόκληρη την Πελοπόννησο αναζητώντας εργασία. Δουλειές επίπονες που τελικά οδήγησαν στον θάνατο από τις κακουχίες δύο από τους πέντε αδελφούς του.
Στις αρχές του 20ου αιώνα οι αδελφοί Στρατηγάκη πήγαν στην Αθήνα για να αναζητήσουν εκεί την τύχη τους. Με επιμονή και θράσος, αλλά και χάρη σε γνωριμίες με Πελοποννήσιους πολιτικούς και επιχειρηματίες, ο Πέτρος κατάφερε το 1902 να εξασφαλίσει σε πλειστηριασμό την εκμετάλλευση του φόρου των ζυγιστικών στο λιμάνι του Πειραιά. Το επιχείρημα αποδείχθηκε ιδιαίτερα προσοδοφόρο. Καλοστεκούμενος πλέον, ο Πέτρος παντρεύτηκε το 1907 τη Σπαρτιάτισσα Μαριγούλα Αντωνοπούλου και μαζί απέκτησαν πέντε παιδιά. Το 1914 εκλέχτηκε δημοτικός σύμβουλος στην παράταξη του τραπεζίτη και πρώην βουλευτή των Φιλελευθέρων Αναστάσιου Παναγιωτόπουλου (Εικόνα 4). Στη θέση αυτή τον βρίσκουμε στην ιστορία μας. Ο Παναγιωτόπουλος φαίνεται δίπλα στον γάλλο ναύαρχο και στην οικογενειακή φωτογραφία.
Ο «ναύαρχος», που βλέπουμε στη φωτογραφία μαζί με τον Πέτρο, είναι ο Λουί Νταρτίζ ντι Φουρνέ, ο διοικητής του συμμαχικού στόλου που απέκλεισε την Αθήνα και τον Πειραιά το 1916.
Ο Γάλλος ναύαρχος
Ο υποναύαρχος Λουί Νταρτίζ ντι Φουρνέ καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια της Βρετάνης. Παντρεύτηκε δύο φορές -και τις δύο με γαλλίδες αριστοκράτισσες. Κατατάχτηκε στο ναυτικό και στη σχολή δοκίμων το 1872 και μετά υπηρέτησε στην Ινδοκίνα. Το ξέσπασμα του Α’ΠΠ τον βρήκε στην Αλγερία. Διοίκησε το ναυτικό σώμα που έδρασε στην ανατολική Μεσόγειο, στα νότια παράλια της Μικράς Ασίας, την Κύπρο, τη Συρία, την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο.
Τον Οκτώβριο του 1915 ανέλαβε τη διοίκηση ολόκληρου του γαλλικού στόλου στη Μεσόγειο. Αν και έδρα του Στόλου ήταν η Μάλτα, ο ντι Φουρνέ διατάχτηκε από τον γάλλο υπουργό των ναυτικών να διοικήσει ο ίδιος τον στόλο που άραξε έξω από το Κερατσίνι στις 19 Αυγούστου 1916 (1 Σεπτεμβρίου στο γαλλικό ημερολόγιο).
Τα γεγονότα του 1914-16 πριν τα Νοεμβριανά
Ας δούμε τώρα συνοπτικά τα γεγονότα που οδήγησαν στη γνωριμία του Πέτρου με τον ναύαρχο.
Κάθε φορά που έμπαινε στο χορό του «Πανευρωπαϊκού πολέμου» κάποια Βαλκανική χώρα, στην Αθήνα ξεσπούσε κυβερνητική κρίση. Οι εγχώριες πολιτικές συνθήκες ήταν τόσο αμφίρροπες ώστε ο παραμικρός κλυδωνισμός στη γειτονιά ανέτρεπε τις ισορροπίες στην Αθήνα.
Όταν στην απαρχή του Α’ΠΠ τον Αύγουστο του 1914 η Αυστρία επιτέθηκε στην Σερβία, κάποιοι στην Αθήνα υποστήριξαν πως η Ελλάδα έπρεπε να τιμήσει μια παλιότερη ελληνοσερβική συνθήκη, που δέσμευε την κάθε χώρα να βοηθήσει την άλλη σε περίπτωση επίθεσης. Η συμφωνία, ωστόσο, είχε συνταχτεί για το ενδεχόμενο βουλγαρικής επίθεσης. Οπότε το καλοκαίρι του 1914, οι πολιτικές δυνάμεις στην Αθήνα προτίμησαν να την αγνοήσουν για να παραμείνει η Ελλάδα ουδέτερη.
Τα πράγματα δυσκόλεψαν και οι εσωτερικές πολιτικές συγκρούσεις στην Αθήνα αυξήθηκαν όταν «μπήκε στον χορό» και η Τουρκία τον Οκτώβριο του 1914 στο πλευρό των Αυστρογερμανών. Επειδή η Ελλάδα της Μεγάλης Ιδέας είχε βλέψεις σε εδάφη στη Θράκη και τη Μικρά Ασία, ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος θεώρησε πως η χώρα έπρεπε να συμπαραταχτεί γρήγορα με τους αντιπάλους της Τουρκίας για να επωφεληθεί αργότερα σε μία μεταπολεμική συνθήκη ειρήνης. Θυμίζω πως το φθινόπωρο του 1914 κανείς δεν περίμενε πως ο πόλεμος θα διαρκούσε τέσσερα χρόνια. Οπότε υπήρχε και πίεση χρόνου.
Η δικαιολογία για να μείνει πάλι ουδέτερη η Ελλάδα ήταν ότι ο τουρκικός στρατός επρόκειτο να δράσει στον Καύκασο εναντίον της Ρωσίας και όχι απέναντι στη Σερβία στα Βαλκάνια. Οπότε πολλοί θεώρησαν πως και για την περίπτωση αυτή δεν ίσχυε η ελληνοσερβική συνθήκη. Διαφωνώντας με την απόφαση αυτή του βασιλιά, ο Βενιζέλος παραιτήθηκε από πρωθυπουργός τον Φεβρουάριο του 1915. Επέστεψε ξανά τον Αύγουστο μετά τη νίκη των Φιλελευθέρων στις εκλογές του Μαΐου.
Όπως η Ελλάδα, έτσι και η Ιταλία, η Βουλγαρία και η Ρουμανία έμειναν ουδέτερες στην αρχή, ζυγίζοντας τα πιθανά οφέλη που θα έφερνε στη χώρα τους η συμπαράταξη με τους μεν ή με τους δε. Με βλέψεις στην Τεργέστη, αλλά και σε ολόκληρη τη βαλκανική ακτή της Αδριατικής, η Ιταλία στράφηκε εναντίον της Αυστρίας και των συμμάχων της την άνοιξη του 1915.
Η ένταση στην ελληνική πολιτική σκηνή κορυφώθηκε το φθινόπωρο του 1915 με την είσοδο της Βουλγαρίας στο πλευρό των Αυστρογερμανών. Τώρα πια το μόνο επιχείρημα που απέμεινε σε όσους ήθελαν να κρατήσουν την Ελλάδα μακριά από την πανευρωπαϊκή σύρραξη ήταν πως η ελληνοσερβική συνθήκη είχε συνταχτεί έχοντας μια βαλκανική σύγκρουση στον νου και όχι μια πανευρωπαϊκή. Διαφωνώντας και πάλι, ο Βενιζέλος παραιτήθηκε για δεύτερη φορά. Στις εκλογές του Δεκεμβρίου οι Φιλελεύθεροι κήρυξαν αποχή, οπότε μειώθηκαν στο μισό αυτοί που ψήφισαν. Μοιραία, η αποχή αυτή προέτρεψε τον λαό να λύσει τις πολιτικές του διαφορές στους δρόμους αντί για τη Βουλή.
Τον Αύγουστο του 1916, η Ρουμανία με τη σειρά της συμπαρατάχθηκε με τους Αγγλογάλλους με κύριο κίνητρο τις προσδοκίες της χώρας σε βάρος της Αυστροουγγαρίας στην Τρανσυλβανία. Μετά την εξέλιξη αυτή και με την πίεση ασφυκτική πλέον για τη βασιλική κυβέρνηση της Αθήνας, ο αγγλογαλλικός στόλος άραξε στον Σαρωνικό και ο Βενιζέλος μεταφέρθηκε με τους συνεργάτες του στην κατεχόμενη από τα συμμαχικά στρατεύματα Θεσσαλονίκη. Εκεί κήρυξαν την κυβέρνηση Εθνικής Άμυνας. Έτσι επισημοποιήθηκε και θεσμικά ο εθνικός διχασμός.
Στην ελληνική πολιτική ζωή είχαν διαφανεί την περίοδο εκείνη τρεις παρατάξεις: Δύο τις οποίες θυμόμαστε όλοι και μια τρίτη την οποία πολλοί τώρα ξεχνούν. Οι δύο αφορούν τους βενιζελικούς ή Φιλελεύθερους και τους αντιβενιζελικούς. Δεν χαρακτηρίζω τη δεύτερη ομάδα σαν «βασιλικούς», επειδή πολλοί βενιζελικοί, όπως και ο αρχηγός τους, σέβονταν το στέμμα. Στην τρίτη ομάδα βρίσκονταν εκείνοι που θα αποκαλούσαμε σήμερα «ισαποστάκηδες». Ήταν οι απλοί άνθρωποι που δεν είχαν ιδιαίτερη προτίμηση ανάμεσα στους Αγγλογάλλους και τους Αυστρογερμανούς. Απλά, αποζητούσαν την ειρήνη, την ησυχία τους και μια σχετική οικονομική σταθερότητα, ή τουλάχιστον τον ασφαλή επισιτισμό τους.
Αυτό που δεν αντιλαμβανόταν η τρίτη αυτή αγνή κατηγορία ήταν ότι οι αντιμαχόμενες παρατάξεις, μέσα και έξω από τη χώρα, δεν ήταν διατεθειμένες να τους αφήσουν στην ησυχία τους. Κάτι αντίστοιχο ζήσαμε τον 20ο πρώτο αιώνα με τη σύγκρουση μεταξύ «μνημονιακών» και «αντιμνημονιακών». Όπως συνειδητοποίησαν τελικά όλοι, δεν ήταν στο χέρι του λαού να καθορίσει την τύχη του μόνος του αγνοώντας τη διεθνή συγκυρία και τις υποχρεώσεις της χώρας.
Στον Α’ΠΠ, οι διχαστικές προστριβές έφτασαν στο αποκορύφωμά τους όταν ξένες δυνάμεις άρχισαν να καταπατούν την ελληνική επικράτεια και να ταλαιπωρούν τον λαό στα πλαίσια του πολέμου τους. Οι Αγγλογάλλοι αποβιβάστηκαν στη Θεσσαλονίκη και ουσιαστικά την κατέλαβαν το φθινόπωρο του 1915. Λίγο πριν, είχε αποτύχει η εκστρατεία τους στη χερσόνησο της Καλλίπολης στα Δαρδανέλια, ενώ ο σερβικός στρατός υποχωρούσε μαζί με την κυβέρνηση του προς την Αδριατική. Παράλληλα, οι Ιταλοί πλησίαζαν προς τα Γιάννενα από τη Βόρεια Ήπειρο (Εικόνες 6, 7).
Οι Γάλλοι κατέλαβαν την Κέρκυρα για να αποβιβάσουν εκεί τα απομεινάρια του ηττημένου σερβικού στρατού που διέφυγε εκεί μαζί με την κυβέρνηση της χώρας. Τέλος, με την κατάρρευση της Σερβίας, οι «Γερμανοβούλγαροι» έφτασαν μέχρι τα μακεδονικά σύνορα της Ελλάδας και κατέλαβαν καίρια παραμεθόρια εδάφη και φρούρια όπως το Ρούπελ.
Είτε το ήθελε, είτε όχι, η ελληνική κοινωνία σύρθηκε στον «χορό». Και, όπως έκανε πριν και μετά στην ιστορία του ο λαός μας, αντί να τα βάλει με τους ξένους, τα έβαλε με συμπατριώτες και αλληλοσκοτώθηκε.
Φτάνουμε λοιπόν στο φθινόπωρο του 1916 όταν συναντήθηκαν ο Πέτρος με τον ναύαρχο.
Στο επόμενο: Τα τραγικά γεγονότα της 18ης Νοεμβρίου 1916.
