Τα Γιάννενα μας θυμίζουν στιγμές στις οποίες όλοι οι έλληνες πρωταγωνιστές της πολιτικής και στρατιωτικής ιστορίας του τόπου νίκησαν και πανηγύρισαν αδελφωμένοι το 1913. Όταν πέρασαν από την πόλη, πολλοί φωτογραφήθηκαν από τον γιαννιώτη πρόγονό μου, το Ρωμανιώτη Εβραίο Νισήμ Δ. Λεβή. Οι εικόνες αυτές αποτελούν ένα κειμήλιο από τις μέρες λίγο πριν μαυρίσει τον τόπο ο διχασμός.
Ο διάδοχος ακόμη τότε και ελευθερωτής των Ιωαννίνων Κωνσταντίνος είχε δειπνίσει στην οικία Λεβή. Τον είχε υποδεχτεί η γιαγιά μου, επτά ετών τότε, με μια ανθοδέσμη (βλ. Το Κοχλιάριον του Ελευθερωτού, ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, 19 Φεβρ. 2019). Τους Δούσμανη και Καλλάρη φωτογράφισε ο θείος της Νισήμ δίπλα στο στρατηγείο της 8ης Μεραρχίας (Εικόνα 1). Όσο για τον Δαγκλή, αυτός εγκαταστάθηκε για αρκετούς μήνες στο μέγαρο της οικογένειας Λεβή στην οδό Κουντουριώτου και έτσι ανέπτυξε φιλικές σχέσεις με τα μέλη της. Στη Εικόνα 2 βλέπουμε τη γιαγιά μου Γιέτη καμαρωτή δίπλα στην αδικοχαμένη στο Άουσβιτς μητέρα της Αννέττα και το Δαγκλή με τη σύζυγο του Σοφία (το γένος Μελά).
Μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα, στις αρχές του 1917, ο διχασμός είχε φτάσει στο απροχώρητο. Το βλέπουμε από τα απομνημονεύματα του δημοτικού συμβούλου Πειραιά Πέτρου Β. Στρατηγάκη που δημοσιεύουμε σήμερα.
1917: Ο βασιλιάς φεύγει, ο Βενιζέλος επιστρέφει
Αναφέρει ο βενιζελικός Πέτρος Στρατηγάκης για τις αρχές του 1917:
«Η κατάστασις δι΄ημάς τους μένοντας ενταύθα καθίσταται έτι δυσχερεστέρα, παντού διωγμούς και απειλές εξοντώσεως. Η τοιαύτη συμπεριφορά των Βασιλικών ηνάγκασε τας δυνάμεις ν’ αξιώσουν την άμεσιν απομάκρυνσιν του Βασιλέως, την παραίτησιν του εκ του θρόνου και την ανάρρησιν εις αυτόν του δευτεροτόκου υιού του Αλεξάνδρου. Ευρεθείς προ απειλής κυκλώσεως από θαλάσσης και ξηράς ηναγκάσθη να παραιτηθεί του θρόνου και την 29 Μαΐου αναχωρεί δια του Ωρωπού».
Με την αλλαγή στον θρόνο, άνοιξε ο δρόμος για την επάνοδο στην Αθήνα του Βενιζέλου. Επιστρέφοντας στη Αθήνα, ο Βενιζέλος αποβιβάστηκε στον Πειραιά όπου του επεφύλαξαν θερμή υποδοχή οι ταλαιπωρημένοι μέχρι πρότινος οπαδοί του, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο Στρατηγάκης (Εικόνες 3, 4).
Οι Φιλελεύθεροι που είχαν εκδιωχθεί το 1916 επέστρεψαν και έδιωξαν με τη σειρά τους τους αντιπάλους τους. Λέει ο Στρατηγάκης: «Την 1ην Ιουνίου (1917) εγκαθίστατο ενταύθα ο Ε. Βενιζέλος αναλαβών τα ηνία του Κράτους, κατ’ αρχάς συνήντησε ζωηράν αντίδρασιν από τους Βασιλικούς αλλά συντωχρόνω τα πάντα ευπρεπήσθησαν και οι Βασιλικοί εξοντώθησαν, εγένετο επιστράτευσις, εκκαθαρίσθη ο στρατός από τους αληθώς προδότας τους Βασιλικούς και επιτέλεσε το καθήκον του κινήσας τον θαυμασμόν του κόσμου».
Πολλοί από τους πρωταγωνιστές της Απελευθέρωσης των Ιωαννίνων, όπως ο Βίκτωρ Δούσμανης, πήραν τον δρόμο της εξορίας στην Κορσική αναχωρώντας από τον Πειραιά (Εικόνα 5). Ο Κωνσταντίνος Καλλάρης, που είχε παίξει καίριο ρόλο στα Νοεμβριανά, είχε ήδη τεθεί σε διαθεσιμότητα από τον Ιανουάριο του 1917 ύστερα από σχετική απαίτηση των Συμμάχων.
Το παράπονο του ναυάρχου
Τι απέγινε όμως ο ναύαρχος Νταρτίζ ντι Φουρνέ, με τον οποίο ο Πέτρος Στρατηγάκης είχε φωτογραφηθεί τον Οκτώβριο του 1916 μαζί με το δημοτικό συμβούλιο του Πειραιά; Αν και ο ίδιος ο ναύαρχος θεώρησε τον εαυτό του ανεύθυνο για τις εξελίξεις, οι ανώτεροί του στη γαλλική κυβέρνηση αποφάσισαν να τον απαλλάξουν από τα καθήκοντά του. Λέει ο ίδιος στα απομνημονεύματα του: «Στις 11 Δεκεμβρίου 1916 (28 Νοεμβρίου στο Ελληνικό ημερολόγιο), έφτασε στη Σαλαμίνα ο υποναύαρχος ντε Μπον, αρχηγός του γενικού επιτελείου, στον οποίο ο υπουργός των ναυτικών είχε αναθέσει τη διερεύνηση της κατάστασης στην Ελλάδα. Την επομένη 12 Δεκεμβρίου, πριν καν ο επιθεωρητής αρχίσει την επίπονη και τόσο σημαντική έρευνα του, και κυρίως πριν δώσει αναφορά στο Παρίσι, ήρθε να μου ανακοινώσει πως έλαβε επίσημο τηλεγράφημα το οποίο τον ενημέρωνε πως η κυβέρνηση όριζε τον ναύαρχο Γκοσέ στη διοίκηση της ναυτικής δύναμης και με καλούσε να επιστρέψω στο Παρίσι».
Έτσι άδοξα λοιπόν έχασε τη θέση του ο Νταρτίζ ντι Φουρνέ. Θεώρησε τον εαυτό του αδικημένο, αλλά δεν παραπονέθηκε παρά μόνο αφού τελείωσε ο πόλεμος και δημοσίευσε τα απομνημονεύματά του το 1920. Εκεί θυμήθηκε την αποκορύφωση της δόξας του στον Πειραιά, τότε που είχε συναντηθεί και με τον Πέτρο Στρατηγάκη. Στο βιβλίο του, ο ναύαρχος παραθέτει ένα απόσπασμα από τα πρακτικά της συνεδρίασης του δημοτικού συμβουλίου του Πειραιά της 28ης Ιουνίου 1917 (Εικόνα 7). Αναφέρεται συγκεκριμένα σε ομιλία του δημοτικού συμβούλου Αν. Πρωτοπαππά, ο οποίος κατέθεσε τα εξής (επειδή δεν έχω το πρωτότυπο, μεταφράζω το κείμενο εδώ από τα γαλλικά):
«Όσοι καταφέραμε να ξεφύγουμε από τη φρίκη του Νοεμβρίου και να φύγουμε από τον Πειραιά βρήκαμε ασφαλές καταφύγιο και εγκάρδια υποδοχή στα πολεμικά πλοία της ευγενούς και γενναιόδωρης Γαλλίας.
Δεν μπορώ παρά να φωνάξω τον θαυμασμό μου για την υπεράνθρωπη μεγαλοψυχία των αξιωματικών καθώς και των ναυτών της γαλλικής μοίρας.
Διότι, ενώ το αίμα των δειλών δολοφονημένων αδελφών τους άχνιζε, τα πτώματα των οποίων δεν είχαν ακόμη ενταφιαστεί, αυτοί, αντί να βλέπουν με κακό μάτι τη μαζική άφιξη των συμπατριωτών των δολοφόνων στα πλοία τους, αποδεικνύοντας μια αξιοθαύμαστη, υπεράνθρωπη λήθη των ύβρεων, χαρακτηριστικό γνώρισμα του ύψιστου βαθμού πολιτισμού και της ευγένειας της ψυχής τους, αυτοί, οι αξιωματικοί και οι ναύτες, υποδέχτηκαν το πλήθος των προσφύγων και τους πρόσφεραν τη φροντίδα τους.
Για ολόκληρες εβδομάδες πρόσφεραν φαγητό και στέγη σε χιλιάδες Φιλελεύθερους στην Αθήνα και στον Πειραιά. Στη συνέχεια με τα καράβια τους τούς μετέφεραν σε μέρη όπου η ελευθερία και η ζωή τους δεν είχαν να φοβηθούν τίποτα από την αναρχία που μαινόταν στην Αθήνα.
Προτείνω λοιπόν να εκφράσουμε με ψηφοφορία, που θα παραδοθεί δεόντως στον Πρέσβη της Γαλλικής Δημοκρατίας στην Αθήνα, τα αισθήματα αιώνιας ευγνωμοσύνης που η πόλη του Πειραιά, έχοντας σωθεί από την καταστροφή χάρη στην παρουσία στο λιμάνι της των ισχυρών δυνάμεων του γαλλικού στόλου και του αρχηγού του, του αντιναυάρχου Νταρτίζ ντι Φουρνέ δεν θα πάψουν ποτέ να τρέφουν απέναντι στο ένδοξο ναυτικό του μεγάλου γαλλικού έθνους».
Ο δρόμος, στον οποίο έμενε ο Πέτρος Στρατηγάκης στον Πειραιά, άλλαζε όνομα κάθε φορά που ανέβαινε στην εξουσία διαφορετική παράταξη. Από λεωφόρος Μουνιχίας άλλαξε σε βασιλίσσης Σοφίας και μετά σε Ελευθερίου Βενιζέλου. Ίσως στις αλλαγές αυτές να έπαιξε ρόλο και ο ίδιος ο Πέτρος σαν δημοτικός σύμβουλος. Σήμερα ο δρόμος λέγεται Γρηγορίου Λαμπράκη.
Η «παράπλευρη απώλεια» του Πέτρου
Διέφυγε ευτυχώς ο Πέτρος Στρατηγάκης από τους άγριους διωγμούς των πολιτικών του αντιπάλων και επέζησε, αλλά δεν βγήκε τελείως αλώβητος από την όλη ιστορία. Δεν αναφέρομαι εδώ στα ψυχικά τραύματα από τους διωγμούς. Αντιμετώπισε οικονομικές ζημιές, τις οποίες ωστόσο προκάλεσε ο ίδιος.
Στα αρχεία του γαλλικού κράτους υπάρχουν τα πρακτικά μιας δίκης από μήνυση της εταιρείας «Αφοί Στρατηγάκη» εναντίον του γαλλικού κράτους για άδικη κατάσχεση εμπορευμάτων τους. Η κατάσχεση είχε γίνει όταν τα γαλλικά στρατεύματα είχαν καταλάβει τον Πειραιά.
Μια εταιρεία, πειραιώτικη υποθέτω, των «Αδελφών Φραγκόπουλου» αντιπροσώπευε Γερμανούς που είχαν ναυλώσει το εμπορικό πλοίο Τήνος. Λίγο πριν ξεσπάσει ο Α’ΠΠ, το Τήνος φόρτωσε διάφορα εμπορεύματα στο Αμβούργο με προορισμό την Κωνσταντινούπολη. Ανάμεσά τους ήταν και 100 βαρέλια με «κυνηγητικό μόλυβδο». Τώρα, παραμονές πολέμου, τραβηγμένο μου φαίνεται το να ήταν όλο αυτό το μολύβι από τη Γερμανία προς την Τουρκία μόνο για κυνήγι…
Όταν κηρύχτηκε ο πόλεμος, το Τήνος κατέφυγε στο ουδέτερο ακόμη λιμάνι του Πειραιά. Τα προϊόντα που μετέφερε έμειναν εκεί επί δύο χρόνια κάτω από την ιδιοκτησία του αντιπρόσωπου του γερμανού πλοιοκτήτη. Βλέποντας όμως ότι πλησίαζαν οι Αγγλογάλλοι, υποθέτω πως οι αδελφοί Φραγκόπουλοι έσπευσαν να ξεφορτωθούν το εμπόρευμα, επειδή φοβήθηκαν ότι θα τους το κατασχέσουν οι Σύμμαχοι.
Τα βαρέλια με το μόλυβδο προθυμοποιήθηκαν να αγοράσουν ο Πέτρος Στρατηγάκης και τα αδέλφια του. Πίστευαν μάλλον οι Πειραιώτες πως, αν το υλικό βρισκόταν στην ιδιοκτησία κάποιου πολίτη ουδέτερης χώρας και όχι σε αντιπρόσωπο των Γερμανών, δεν θα υπόκειτο σε κατάσχεση. Έλα όμως που στη γαλλική νομοθεσία αν κάποιο φορτίο χαρακτηριστεί σαν υλικό σχετικό με εμπόλεμους, τότε ο χαρακτηρισμός του σαν λαθραίου δεν αλλάζει αν αυτό πουληθεί σε κάποιον τρίτο. Κατά συνέπεια, το γαλλικό κράτος προχώρησε στην κατάσχεση του φορτίου και αργότερα αρνήθηκε να αποζημιώσει την εταιρεία Στρατηγάκη.
Σαν τον Πέτρο του Προκόφιεφ λοιπόν, ο Πέτρος Στρατηγάκης γλύτωσε από τους διωγμούς (χάρη στον ναύαρχο), αλλά με μια παράπλευρη απώλεια: Έχασε ένα σημαντικό χρηματικό ποσό με την ατυχή του αυτή επένδυση στα 100 βαρέλια. Για την ακρίβεια, έχασε 30,967 γαλλικά φράγκα της εποχής εκείνης. Για να χρησιμοποιήσουμε μια γαλλική λέξη, δεν του βγήκε η πειραιώτικη «κομπίνα».
Επίλογος – Από τα Γιάννενα στον Διχασμό
Ίσως να αναρωτηθήκατε, διαβάζοντας τα παραπάνω στον Ηπειρωτικό Αγώνα, τι σχέση έχουν τα πρόσωπα αυτά με τα Γιάννενα και με τους προγόνους μου στην οικογένεια Λεβή, τους οποίους συχνά αναφέρω στα άρθρα μου.
Μέλη της οικογένειας Λεβή είχαν δραστηριοποιηθεί και αυτά το 1917. Συγκεκριμένα, στην εφημερίδα ΗΠΕΙΡΟΣ της εποχής βρίσκουμε ψήφισμα που διαβάστηκε σε τοπικό συλλαλητήριο στα Γιάννενα την Πέμπτη 16 Μαρτίου 1917. Η συγκέντρωση έγινε για να διαμαρτυρηθούν οι Γιαννιώτες για την ιταλική προέλαση στη Βόρειο Ήπειρο που πλησίαζε στην πόλη τους. Έλεγε μεταξύ άλλων το ψήφισμα: «Σύμπας ο λαός πόλεως και περιχώρων Ιωαννίνων συνελθών σήμερον Πέμπτην 16ην Μαρτίου και ώραν 4ην μ.μ. εν τη Πλατεία Κωνσταντίνου του Ελευθερωτού εις πάνδημον συλλαλητήριον και λαβών υπ’ όψει την υπό το πρόσχημα δήθεν στρατιωτικών λόγων συντελουμένην διά της ξενικής επιδρομής καταπάτησιν του πατρώου εδάφους και την τελείαν κατάλυσιν της ελληνικής κυριαρχίας διά της υποστολής της ελληνικής σημαίας, της απελάσεως Ελληνικών Αρχών και διά των αυθαιρέτων συλλήψεων υπηκόων ως και διά της εμφανούς καταπιέσεως προς παραχάραξιν του εθνικού φρονήματος εις Ιταλοκρατουμένην Ήπειρον, κατανοών δε πλήρως εκ της μέχρι τούδε υιοθετήσεως πάσης διπλωματικής υποσχέσεως ότι ουχί οι προβληθέντες στρατιωτικοί λόγοι, αλλ΄ άλλοι σκοποί υποκρύπτονται εις την προέλασιν ταύτην ΨΗΦΙΖΕΙ:
1) Διαμαρτύρεται ενώπιον του πεπολιτισμένου κόσμου… 2) Παρακαλεί την Α.Μ. τον Ελευθερωτήν της Ηπείρου Βασιλέα και την Βασιλικήν Κυβέρνησιν του να καταστήσωσιν γνωστήν… την ανησυχίαν και εξέγερσιν επί τοις συντελουμένοις, 3) Διαδηλοί ότι επ’ ουδενί λόγω δύναται ν’ ανεχθή… επί πλέον κατάληψιν του πατρώου Ηπειρωτικού εδάφους…
Στις υπογραφές της οργανωτικής επιτροπής, πάνω-πάνω εμφανίζεται το όνομα του δημοτικού συμβούλου Ματαθιούλη Δ. Λεβή, παππού της γιαγιάς μου. Ακολούθησαν και άλλα συλλαλητήρια πριν οι Ιταλοί καταλάβουν τα Ιωάννινα στα τέλη Μαΐου. Τα ιταλικά στρατεύματα παρέμειναν στην πόλη μέχρι τον Αύγουστο οπότε την επέστρεψαν πάλι στις Ελληνικές αρχές (Εικόνα 8).
Δεν γνωρίστηκαν ποτέ ο δημοτικός σύμβουλος Ιωαννίνων Ματαθιούλης Δ. Λεβής με τον δημοτικό σύμβουλο Πειραιώς Πέτρο Β. Στρατηγάκη. Με βάση τα παραπάνω, αν είχαν συναντηθεί εκείνες τις μέρες, μάλλον θα είχαν διαφωνήσει για την πολιτική κατάσταση της χώρας.
Ίσως και ο ίδιος ο Πέτρος Στρατηγάκης να απορούσε τώρα βλέποντας έναν απόγονο της Γιαννιωτοεβραϊκής οικογένειας Λεβή να γράφει αυτό το άρθρο. Έλα όμως που ο απόγονος αυτός των Λεβήδων τυχαίνει να είναι επίσης και δισέγγονος του Πέτρου Στρατηγάκη, εγγονός της πρωτότοκης κόρης του της Αθηνάς (μετέπειτα Σουρραπά).
