Η συλλογή της νεαρής Γιαννιώτισσας
Η Γιαννιώτισσα γιαγιά μου ήταν μανιώδης συλλέκτρια. Στο σπίτι της είχε διάφορα άλμπουμ με παλιά γραμματόσημα, με κέρματα, αλλά και με καρτ ποστάλ. Τα ξεφύλλιζα τακτικά όποτε βρισκόμουν εκεί σαν παιδί. «Έπαιζα επίσης με τον προβολέα και τις τρισδιάστατες γυάλινες φωτογραφίες του θείου της γιαγιάς Νισήμ Δ. Λεβή, χωρίς να συνειδητοποιώ πως αντίκρυζα μέσα σε αυτές τον χαμένο κόσμο των Γιαννιωτών Ρωμανιωτών Εβραίων» (βλ. Το Πανόραμα Του Νισήμ Λεβή: 1898-1944, Εκδόσεις Καπόν).
Οι κάρτες στη συλλογή είναι από μέρη στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Άλλες έχουν εικόνες με νεαρές κοπέλες ή με λουλούδια. Οι περισσότερες είναι κενές από πίσω. Είχαν αγοραστεί για τη συλλογή και όχι για αλληλογραφία. Ορισμένες όμως είχαν ταχυδρομηθεί και περιέχουν μηνύματα (Εικόνες 1, 2).
Πρόσφατα αποφάσισα να εξετάσω συστηματικά τα κείμενα αυτά και βρήκα πως είχαν ιστορική αξία.
Οι «καρτ ποστάλ»
Νέοι και παιδιά ήταν, κάρτες αντάλλαζαν. Η δραστηριότητα αυτή ήταν σχετικά καινούργια τότε. Έναν αιώνα νωρίτερα, στην εποχή του Κολοκοτρώνη και του Αλή Πασά τα παιδάκια δεν έστελναν κάρτες… Σήμερα η νεολαία στέλνει βιντεάκια στο TikTok σε φίλους σε όλο τον πλανήτη. Σε 100 χρόνια πώς θα τηλεπικοινωνούν άραγε τα παιδιά;
Οι φίλοι της γιαγιάς μου ήξεραν πως η Γιέτη Λεβή μάζευε τις κάρτες. Έτσι, στο άλμπουμ της βρίσκουμε όχι μόνο εκείνες που έλαβε η ίδια, αλλά και επιστολικά δελτάρια που είχαν πάρει συγγενείς και οι φίλοι της οι οποίοι, αφού τα διάβασαν, της τα χάρισαν.
Βλέπουμε έτσι μια κάρτα του Δημητράκη στον φίλο του Ροδόλφο σταλμένη στις 5 Ιουνίου 1921 από την Πρέβεζα στα Γιάννενα. Αντιγράφω το πρώτο μέρος της με την ορθογραφία του:
«Ἁγαπητἐ Ροδόλφε. Πολύ ὤμορφη ἡ θάλασσα τῆς Πρεβέζης, ἡ λίμνη μας ὅμως εἶναι ωμορφότερη ἔχει πειό ποίησι καί μάλιστα τώρα τό καλοκαίρι μέ τό φεγγαράκι. Δέν ἀμφιβάλλω ὅτι θά κάνητε κάθε βράδυ περίπατο ἐκεῖ. Πόσο θἄθελα νά ἤμουνα κί ἐγώ αὐτού».
(Δημητράκης σε Ροδόλφο από Πρέβεζα στα Ιωάννινα, 5 Ιουνίου 1921 – μέρος Α΄).
Θα ήταν εικοσάχρονος περίπου ο Δημητράκης τότε. Και ο φίλος του σε αντίστοιχη ηλικία.
Η απόσταση εξιδανικεύει τις αναμνήσεις: Ενώ ο Δημητράκης αναπολούσε τα όμορφα Γιάννενα, στην ίδια την πόλη η εφημερίδα ΗΠΕΙΡΟΣ έγραφε στις 9 Μαΐου: «Κάθε ἀπόγευμα διὰ δέκα λεπτὰ βρέχει», ενώ στις 12 Ιουνίου έγραφε πάλι: «Ὁ καιρὸς ἐξακολουθεῖ τὸν ἴδιο χειμωνιάτικο ἀνύφορό του. Ὅσο πηγαίνουμε, τόσον πυκνοῦται ἡ βροχὴ καὶ τὸ κρῦο γίνεται αίσθητότερο. Τὸ ἀπόγευμα τῆς χθὲς ἐφωράθησαν πολλοὶ μὲ ἐπανωφόρια. Εἰς πεὶσμα ὅμως τοῦ καιροῦ τά γυναικεῖα ντεκολτὲ αὐξάνουν καθ΄ὅλας τὰς διαστάσεις».
Ίσως ο Δημητράκης να είχε βρεθεί λίγες εβδομάδες νωρίτερα παρέα με τον Ροδόλφο, τη γιαγιά μου και τις φίλες της σε Καθαροδευτεριάτικο γλέντι στους Αμπελόκηπους έξω από τα Γιάννενα. Έγραψε τότε η εφημερίδα ΗΠΕΙΡΟΣ:
«Ἀλλά καὶ τὸ γλέντι τῆς Καθαροδευτέρας δὲν ἔπεσε κάτω ἐφέτος παρ’ ὅλον τὸν τρελλοβορρηᾶν. […] Τὸ ρεκόρ εἰς τοὺς Ἀμπελοκήπους τοὺς ὁποίους κατέλαβεν ἐξ ὁλοκλήρου έκτεταμένη συντροφιὰ οἰκογενειακὴ. Ἐπὶ κεφαλῆς ὁ ἀναπληρῶν τὸν Γεν. Διοικητὴν, ὁ διοικητὴς τῆς Χωροφυλακῆς, οἰ βουλευταὶ Ἰωαννίνων κ.κ. Ε. Χατζῆς καὶ Κατσαδήμας, ὁ Δήμαρχος κ. Πυρσινέλας καὶ ὁ πρώην εἰσαγγελεὺς κ. Γραφᾶκος, […], ἡ οἰκογένεια κ. Ματαθιούλη Λευΐ, πολλές κυρίες καὶ δεσποινίδες. (Εικόνα 3).
Η κάρτα του Δημητράκη, την οποία αναφέραμε, στάλθηκε το καλοκαίρι του 1921. Σε μια εποχή που όσοι την έζησαν, δεν την ξέχασαν ποτέ. Ας θυμηθούμε όμως τι συνέβαινε τότε.
Τα γεγονότα πριν το καλοκαίρι του 1921
Με την παράδοση της Τουρκίας τον Οκτώβριο του 1918 και το τέλος του Α’ΠΠ λίγες μέρες αργότερα, οι νικηφόροι σύμμαχοι άρχισαν να διαπραγματεύονται (μεταξύ τους) για το μέλλον που θα άρμοζε στα εδάφη της ηττημένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Είχαν ήδη σαν παραδείγματα τη διάλυση σε μικρά κράτη-έθνη της Αυστρο-ουγγρικής αυτοκρατορίας των Αψβούργων και την επανάσταση των Μπολσεβίκων που αντικατέστησε την αυτοκρατορία του Τσάρου.
Στη ζυγαριά μπήκαν εθνικές διεκδικήσεις Αράβων, Αρμενίων, Ελλήνων, Κούρδων, και Τούρκων. Μπήκαν επίσης οι παλαιοαποικιακές προσδοκίες και ισορροπίες των Άγγλων, των Γάλλων, των Ιταλών και, σε λιγότερο βαθμό τότε των Αμερικανών. Υπολογίστηκαν επίσης για πρώτη φορά γεωπολιτικά συμφέροντα σχετικά με την αυξανόμενη εξάρτηση όλων στο πετρέλαιο από τη Μέση Ανατολή. Βάλε μέσα και λίγη θρησκεία και συμπληρώνεται το εκρηκτικό μείγμα.
Ο Βενιζέλος, που κυβερνούσε την Ελλάδα από το 1917 και είχε προλάβει να τη βάλει στο πλευρό των νικητών πριν τελειώσει ο Α’ΠΠ, εξασφάλισε για τη χώρα μια θέση στο συμβούλιο της ειρήνης που άρχισε στο Παρίσι τον Ιανουάριο του 1919.
Εκεί, εκμεταλλευόμενος και μια σύντομη αποχώρηση από τη διάσκεψη των Ιταλών (οι οποίοι είχαν θυμώσει με τους άλλους σχετικά με το Φιούμε), έπεισε τους Αγγλογάλλους ηγέτες Λόιντ Τζωρτζ και Κλεμανσώ να αναθέσουν στην Ελλάδα την «προσωρινή» κατάληψη της Θράκης και της περιοχής γύρω από τη Σμύρνη. Αν κάποιος είδε πράγματι την αποστολή αυτή σαν προσωρινή και όχι σαν μόνιμη, αυτός σίγουρα δεν ζούσε τότε στην Ελλάδα ή στην Τουρκία. Οι ντόπιοι κατάλαβαν αμέσως πως μόνο με το αίμα και μετά από στρατιωτική ήττα θα εγκατέλειπε ο ελληνικός στρατός τα εδάφη αυτά.
Είπαν μερικοί εκ των υστέρων πως ήταν τραγικό λάθος η απόβαση στα παράλια της Μικράς Ασίας. Οδήγησε λέει με μαθηματική ακρίβεια στην καταστροφή, ιδίως όταν οι μεγάλες δυνάμεις εγκατέλειψαν την Ελλάδα μετά την επιστροφή του βασιλιά Κωνσταντίνου στα τέλη του 1920.
Είναι εύκολο για εμάς να κρίνουμε τώρα ξέροντας το αποτέλεσμα. Σοφότεροι είμαστε δήθεν. Όμως τι κάνεις όταν γνωρίζεις ότι στην περιοχή ζουν πολλοί Έλληνες και όταν έχεις πρόσφατα δει τη σφαγή των Αρμενίων το 1915 αλλά και διωγμούς σε ελληνικά χωριά γύρω από τη Σμύρνη, τον Πόντο και αλλού; Ο φαύλος κύκλος στην περιοχή με πόλεμο, διωγμούς και σφαγές, πρόσφυγες και μετά νέους διωγμούς εκεί που έφτασαν οι νέοι πρόσφυγες είχε ξεκινήσει από το 1878, αν όχι νωρίτερα.
Τι θα έκανε η Ελλάδα σήμερα αν, ο μη γένοιτο, αντιμετώπιζε υπαρξιακή απειλή ο Ελληνισμός της Κύπρου από την Τουρκία; Γνωρίζουμε αλήθεια την απάντηση; Ή, σε μια τέτοια περίπτωση, θα επαναλαμβάναμε σήμερα τα λάθη στα οποία υπέπεσαν οι πρόγονοι μας το 1919-1922;
Ο ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε λοιπόν στη Σμύρνη τον Μάιο του 1919 και κατέλαβε έναν θύλακα γύρω από την πόλη. Το καλοκαίρι του 1920 ακολούθησαν η κατάληψη της Θράκης και η επέκταση της μικρασιατικής κατεχόμενης ζώνης.
Στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, οι ψηφοφόροι στην «Παλαιά Ελλάδα» απέρριψαν τον Βενιζέλο και το κόμμα των Φιλελευθέρων, θέτοντας σε κίνηση την επιστροφή του έκπτωτου βασιλιά Κωνσταντίνου. Ο γιος του βασιλιάς Αλέξανδρος είχε πεθάνει από δάγκωμα πιθήκου λίγες εβδομάδες νωρίτερα.
Στα Γιάννενα, όπως και αλλού, η πολιτική αυτή μεταστροφή οδήγησε σε εκτεταμένη «αλλαγή φρουράς». Έτσι, αμέσως μετά τις εκλογές, τον δήμαρχο Γεώργιο Ιωαννίδη αντικατέστησε ο Βασίλειος Πυρσινέλλας, τον Νομάρχη Αχιλλέα Καλεύρα ο Κίμων Χαλκοκονδύλης, και τον Γενικό Στρατιωτικό Διοικητή Ιάκωβο Νεγρεπόντη αναπλήρωσε ο Ανδρέας Μπαϊρἀς, ενώ την άνοιξη του 1922 έφτασε και ο πρίγκηπας Ανδρέας.
Μετά την επιστροφή του Κωνσταντίνου, ακολούθησαν δύο ακόμη εκστρατείες πριν φτάσουμε στις 5 Ιουνίου 1921, τη μέρα που ο Δημητράκης έστειλε από την Πρέβεζα την κάρτα που είδαμε στον φίλο του Ροδόλφο στα Γιάννενα.
Τον Δεκέμβριο του 1920, φρέσκος στη διοίκηση της Στρατιάς, έχοντας αντικαταστήσει τον Παρασκευόπουλο, ο Παπούλας διέταξε εκστρατεία μέσα στο κρύο από την Προύσα προς το Εσκή Σεχίρ (στο βόρειο μέτωπο) για να ελέγξει τις δυνάμεις του εχθρού (Εικόνες 4, 5).
Ο ελληνικός στρατός έφτασε κοντά στο Εσκή Σεχίρ, αλλά στους πρόποδες κάτω από το οροπέδιο, στο οποίο βρίσκεται η πόλη, απωθήθηκε από τον Ισμέτ στο Ινονού. Έγινε πλέον εμφανές τότε στους αρχηγούς της ελληνικής στρατιάς ότι ο στρατός του Κεμάλ δεν ήταν πλέον ούτε άτακτος, ούτε αμελητέος. Μέρα με την ημέρα γινόταν και πιο αξιόμαχος.
Ο στρατός του Κεμάλ βελτιωνόταν και με τη συνδρομή των δήθεν συμμάχων της Ελλάδας. Βλέποντας να ισχυροποιείται το εθνικιστικό κίνημα γύρω από την Άγκυρα, στο οποίο προσχωρούσαν όλο και περισσότεροι πρώην Οθωμανοί αξιωματούχοι από την Κωνσταντινούπολη, οι σύμμαχοι αποφάσισαν ο καθένας με τη σειρά του πως δεν θα μπορούσαν να αγνοήσουν τους Τούρκους στην κατανομή των εδαφών. Ούτε ήταν σε θέση να τους πολεμήσουν σε περίπτωση σύγκρουσης. Άφησαν έτσι εκτεθειμένο τον ελληνικό στρατό στη Σμύρνη και την Ανατολική Θράκη. Δήλωσαν «ουδέτεροι», ενώ είχαν αρχικά στείλει τον ελληνικό στρατό για να τους αντιπροσωπεύσει εκεί σαν συμμαχικός.
Την ίδια εποχή, άνοιξη του 1921, η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να επιδιώξει την εξόντωση του στρατού του Κεμάλ. Η στρατηγική αυτή επικράτησε της εναλλακτικής λύσης που θα ήταν μια αμυντική ανασύνταξη για την προστασία του θύλακα της Σμύρνης και της Θράκης. Για πλήρη συσπείρωση και εγκατάλειψη της Μικράς Ασίας από τον ελληνικό στρατό δεν συζητούσε ακόμη σχεδόν κανείς.
Με σκοπό λοιπόν τις εκστρατείες αυτές, κλήθηκαν έξι νέες κλάσεις στα όπλα. Από τον Μάρτιο ως τον Ιούνιο του 1921 η στρατιά στη Μ. Ασία και τη Θράκη ανέβηκε από 200 σε 300 χιλιάδες άνδρες. Πριν την επιστράτευση αυτή υπηρετούσαν οι κλάσεις από το 1916 ως το 1921 (οι γεννημένοι δηλαδή από το 1895 ως το 1900). Προστέθηκαν οι κλάσεις του 1903, 1904, και 1912 ως 1915.
Συνέχιζε λοιπόν στην κάρτα του στον Ροδόλφο ο Γιαννιώτης Δημητράκης από την Πρέβεζα στις 5 Ιουνίου 1921:
Ποιός ξέρει πόσον καιρό θά κάμω νά ξαναϊδώ [τα Γιάννενα], τώρα περιμένουμε βαπόρι κατ’εὐθείαν γιά Σμύρνη, ὅπου θά μείνουμε <λέξη δεν διακρίνεται> ἔως ὅτου ἀπολυθοῦμε. Στήν κ. Ἐσθήρ, Julie καί κ. Ἰσραέλ πρόσφερε τούς χαιρετισμούς μου. Τή Roza καί Σαμίκο ἀσπάζομαι. Μέ ἀγάπη Δημητράκης (Δημητράκης στο Ροδόλφο από Πρέβεζα στα Ιωάννινα, 5 Ιουνίου 1921 – μέρος Β’).
Οι αναφορές του Δημητράκη εδώ είναι όλες στα μέλη της οικογένειας του Ισραήλ Λεβή, γονείς και παιδιά (η πρωτότοκη κόρη τους Άννα είχε πεθάνει το 1919 σε ηλικία 19 ετών από την επιδημία της γρίπης). Η Julie και η γιαγιά μου Γιέτη ήταν δεύτερες ξαδέλφες και συνομήλικες. Δεν γνωρίζω τη σχέση του Ροδόλφου με την οικογένεια. Ο φαρμακοποιός Ισραήλ Λεβής υποδέχθηκε τον τότε διάδοχο Κωνσταντίνο στη Συναγωγή της πόλης σαν πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας των Ιωαννίνων στις 25 Φεβρουαρίου του 1913, αμέσως μετά την απελευθέρωση. Ενδεικτικό της παραδοσιακά ειρηνικής συνύπαρξης Χριστιανών και Εβραίων στα Γιάννενα ήταν το γεγονός πως το βράδυ της Ανάστασης του 1921 στην πόλη διανυκτέρευε το φαρμακείο του Ισραήλ Λεβή.
Οι πρώτες κάρτες των Γιαννιωτών από τη Μικρά Ασία
Λίγες μέρες μετά την επιστολή του Δημητράκη από την Πρέβεζα, έφτασαν και οι πρώτες κάρτες του από την Μ. Ασία. Η πρώτη στάλθηκε στις 25 Ιουνίου στη δεκαεξάχρονη τότε Γιέτη (Εικόνα 6):
Ἀγαπητή φίλη. Ἀπ’ τήν ὤμορφη Ἰωνία, τήν γλυκειά μικρασιατική μας γῆ, σοῦ στέλνω ἀπείρους χαιρετισμούς, καθώς καί στή μαμά σου, μπαμπά σου, Docteur καί Moise. Τή Νέλλη φιλώ. Δημητράκης
Υστερόγραφο: Ψές τό βράδυ ἀπεσπάσθην ἐγώ εἰς τό Ταμεῖον τοῦ 49ου Συν/τος. Φρόντισα δέ καί γιά τόν Léon καί σήμερα ἀπεσπάσθη στή διαχείρισι κι΄ ἔτσι εἴμεθα πάντα μαζί.
(Δημητράκης Τ.Τ. 902 προς Δεσποινίδα Γέττην Λεβή στα Ιωάννινα, 25 Ιουνίου 1921).
Σύντομα έφτασε και κάρτα από τον ίδιο τον Λέων στην Αννέτα, τη μητέρα της Γιέτης στις 26 Ιουνίου:
Ἀγαπητή μου Κυρία Ἀννέτα,
Σᾶς βεβαιῶ προηγουμένας μου ἐπιστολάς διά τῶν ὁποίων σᾶς ἐπληροφόρουν ὅτι μετέβαινον εἰς Οὐσάκ. Ευτυχῶς ἡ ἀποστολή αὔτη ἐματαιώθη καί μᾶς ἔστειλαν εἰς τό ἀρτιοσύστατον 49ον Συν/μα μέ διοικητήν τόν Κύριον Ἀνδρετσόπουλον.
Τά κατάφερα εἰς τρόπον νά ἀποσπασθῶ εἰς τήν Ἐπιμελητείαν τοῦ Συν/τος καί ὁ Δημητράκης στό Ταμεῖον. Περνάμε καλή ζωή καί σχεδόν κάθε βράδυ, μεθᾶμε και γλεντᾶμε στό καταυλισμό ὅστις ἀπέχει μία ὥρα ἀπό τή Σμύρνη. Στήν πόλη πηγαίνουμε πολύ σπανίως λόγω τῆς ἀποστάσεως. Κοιμώμαστε κάτω από <λέξη δεν διακρίνεται -ίσως «αστεράκια»> καί σᾶς βεβαιῶ ὅτι ἡ ζωή αὐτή, τώρα πού εἶναι καλοκαίρι εἶναι θαυμασία. Πολλούς χαιρετισμούς δίδεται σ’ ὅλους τῆς οἰκογενείας Σας. Δικός Σας. Λέων.
(Λέων προς Αννέτα, 26 Ιουνίου 1921).
Περνάνε θαυμάσια, λέει. Αυτό λίγες μέρες πριν την επίθεση και κατάληψη του Αφιόν Καραχισάρ και λίγες εβδομάδες πριν την εκστρατεία στο Σαγγάριο! Σημειώστε το Σύνταγμα τους (49ο). Θα επανέλθουμε σε αυτό στο επόμενο.
(Στο επόμενο: Ο χειμώνας μετά το Σαγγάριο).
