Έρευνα: Αλέκος Ράπτης – Φωτογραφίες: Αρχείο Κώστα Ζήκου
Μία φωτογραφία μας επιτρέπει να συμπεράνουμε με ασφάλεια ότι είναι τραβηγμένη στις 23 Φεβρουαρίου 1945. Το πλακάτ αναφέρει «Ζήτω η σημερινή επέτειος του Κόκκινου Στρατού, του αδελφού του ΕΛΑΣ». Με δεδομένο ότι ο Κόκκινος Στρατός δημιουργήθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1918, το πανγιαννιώτικο συλλαλητήριο πραγματοποιήθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1945. Έναν ακριβώς χρόνο πριν, στις 23 Φεβρουαρίου του 1944, τα Γιάννενα δεν είχαν όμως κανέναν λόγο να γιορτάζουν, γιατί βρίσκονταν κάτω από την μπότα του γερμανού κατακτητή.
23 Φεβρουαρίου 1944, «επιχείρηση αναζήτησης και σύλληψης κομμουνιστικών στοιχείων στα Ιωάννινα»
Το βράδυ της 23ης Φεβρουαρίου προς 24 Φεβρουαρίου 1944, η γερμανική διοίκηση της «Εντελβάις» στα Γιάννενα, πραγματοποιεί εκτεταμένη «επιχείρηση αναζήτησης και σύλληψης κομμουνιστικών στοιχείων στα Ιωάννινα», όπως αναφέρει το γερμανικό έγγραφο 1 με ημερομηνία 5 Μαρτίου 1944, συλλαμβάνοντας 108 Γιαννιώτες, καθώς και τα μέλη του ΔΣ της εβραϊκής κοινότητας Ιωαννίνων.
Μετά από συνεχείς ανακρίσεις, η γερμανική διοίκηση της «Εντελβάις» στα Γιάννενα, όπως αναφέρει το γερμανικό έγγραφο 2 με ημερομηνία 6 Μαρτίου 1944, αποφάσισε να αφεθεί το μεγαλύτερο μέρος των συλληφθέντων, λόγω μη ανεπαρκών στοιχείων και να κρατηθούν για λόγους ασφαλείας αλλά και να εκτοπισθούν σε κάποιο στρατόπεδο συγκέντρωσης, 23 γιαννιώτες και τέσσερις γιαννιωτοεβραίοι, μέλη του ΔΣ της εβραϊκής κοινότητας Ιωαννίνων. Στο γερμανικό έγγραφο 3, με ημερομηνία 6 Μαρτίου 1944, καταγράφεται ο ονομαστικός κατάλογος των συλληφθέντων, που πρόκειται να εκτοπισθούν 23 γιαννιώτες και τέσσερις γιαννιωτοεβραίοι. Στο γερμανικό έγγραφο 4, με ημερομηνία 6 Μαρτίου 1944, γίνεται αναφορά για τα συνοδευτικά δελτία των προς μετακίνηση κρατουμένων, που σε πρώτη φάση είναι οι 23 Γιαννιώτες. Όπως προκύπτει, οι τέσσερις κρατούμενοι, που παρέμειναν και ήταν από το διοικητικό συμβούλιο της εβραϊκής κοινότητας Ιωαννίνων, εκτοπίσθηκαν λίγες μέρες αργότερα στις 25 Μαρτίου 1944, μαζί με τους 2.000 γιαννιωτοεβραίους συμπολίτες μας στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου του Άουσβιτς και του Μπιρκενάου στην Πολωνία και χάθηκαν για πάντα.
Στο γερμανικό έγγραφο 5, με ημερομηνία 8 Μαρτίου 1944, καταγράφεται ο ονομαστικός κατάλογος των 23 συλληφθέντων, ενώ έχουν προστεθεί και άλλοι τρεις Γιαννιώτες, αναγράφοντας σχετικά: «Κατάλογος πολιτών από τα Γιάννενα για να κρατηθούν σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως έως το τέλος του πολέμου και οι οποίοι θα σταλούν από τα Ιωάννινα στη Θεσσαλονίκη στις 9 Μαρτίου 1944».
Οι υπηρεσίες του Κεντρικού Γραφείου Ασφαλείας του γερμανικού Ράιχ είχαν πλέον πετύχει τον σκοπό τους. Χτύπησαν κατά μέτωπο το ΕΑΜ και την ΕΠΟΝ Ιωαννίνων, εκτοπίζοντας 26 γιαννιώτες πολίτες στο στρατόπεδο θανάτου στο Μάουτχαουζεν, στο Έμπενζεε, στην Αυστρία. Απομόνωσαν την εβραϊκή κοινότητα της πόλης, φυλακίζοντας τη φυσική της ηγεσία, από την ημέρα σύλληψης στις 23 Φεβρουαρίου 1944, μέχρι και την τραγική ημέρα του εκτοπισμού στις 25 Μαρτίου 1944.
Στο μεταξύ οι μάχιμες μονάδες των ανταρτών του ΕΛΑΣ αλλάζουν στρατιωτική διάταξη και αποκτούν στρατιωτική δομή. Το Γενικό Αρχηγείο Ηπείρου του ΕΛΑΣ μετονομάζεται σε VIII μεραρχία του ΕΛΑΣ στην οποία υπάγονται τα συντάγματα 85ο, 15ο, 3/40 και 24ο.
«Τα Γιάννενα μέχρι το Μπιζντούνι θα τα είχε ο Ζέρβας»
Στις 15 Οκτωβρίου 1944 και ώρα 5.20 το ξημέρωμα οι τελευταίοι Γερμανοί αποχωρούν από τα Γιάννενα σε διάταξη μάχης. «Με τη συμφωνία ΕΛΑΣ – ΕΔΕΣ (της Καζέρτας), τα Γιάννενα μέχρι το Μπιζντούνι θα τα είχε ο Ζέρβας και από εκεί και πέρα ο ΕΛΑΣ. Πριν ξημερώσει, οι Γερμανοί άδειασαν την πόλη και τα χαράματα άρχισαν να μπαίνουν τμήματα του ΕΔΕΣ», αναφέρει χαρακτηριστικά ο τότε δήμαρχος της πόλης, Πέτρος Αποστολίδης, ο επονομαζόμενος και «κόκκινος δήμαρχος», στο β΄τόμο στο βιβλίο του «Όσα θυμάμαι 1900 – 1969».
Στις 16 -17 Οκτωβρίου 1944, ο Ναπολέων Ζέρβας και μονάδες του ΕΔΕΣ μπαίνουν στα Γιάννενα μαζί με εκπροσώπους της Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής. Ο Ζέρβας επιλέγει για Αρχηγείο του το ξενοδοχείο «Ακροπόλ», ενώ στη συνέχεια ακολουθεί παρέλαση μονάδων του ΕΔΕΣ προς τιμήν του. Στις 3 Δεκεμβρίου 1944 ο Ζέρβας πραγματοποιεί ομιλία από τον εξώστη του ξενοδοχείου «Ακροπόλ». Ωστόσο, στο κρίσιμο διάστημα από την αποχώρηση των Γερμανών, μέσα σε λιγότερο από δύο μήνες, ο ΕΛΑΣ είχε το επάνω χέρι στην Ήπειρο (Οκτώβριος – Νοέμβριος 1944). Στις 19 Δεκεμβρίου 1944 ο Ζέρβας συλλαμβάνει 300 – 600 εξέχοντες ΕΑΜίτες της πόλης των Ιωαννίνων και τους κρατά ως ομήρους. Στις 21 Δεκεμβρίου 1944 αρχίζει η επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον των δυνάμεων του Ζέρβα – ΕΔΕΣ στην Ήπειρο. Η επίθεση έγινε ταυτόχρονα από τρεις κατευθύνσεις. Η πρώτη προς Άρτα – Φιλιππιάδα – Λάκκα Σούλι, η δεύτερη προς Δρίσκο – Ιωάννινα – Λάκκα Σούλι και η τρίτη βόρεια του Καλαμά. Στα Γιάννενα ο ΕΛΑΣ επιτίθεται από τρία διαφορετικά σημεία (Πέραμα, Γραμμενοχώρια, Δρίσκος), επιχειρώντας να εφαρμόσει τη στρατηγική της κλειστής λαβίδας, για να εγκλωβίσει και να αιχμαλωτίσει τους αντάρτες του ΕΔΕΣ μέσα στην πόλη των Ιωαννίνων. Μέσα σε οκτώ μέρες και μετά από μόνο δύο σοβαρές μάχες, οι δυνάμεις του Ζέρβα έπαθαν πανωλεθρία, σε όλα τα πολεμικά μέτωπα και διαλύθηκαν.
Στις 22 Δεκεμβρίου 1944 ο ΕΛΑΣ καταλαμβάνει την Άρτα και στις 23 Δεκεμβρίου 1944 μονάδες της VIII μεραρχίας του ΕΛΑΣ και της ΙΧ μεραρχίας (ΕΛΑΣ Δυτικής Μακεδονίας) αρχίζουν να μπαίνουν μέσα στα Γιάννενα. Ο Ζέρβας – ΕΔΕΣ και οι εκπρόσωποι της Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής, αναγκάζονται να υποχωρήσουν από τα Γιάννενα στην Πρέβεζα. Στις 23 Δεκεμβρίου 1944 βρετανικά στρατιωτικά αυτοκίνητα μέσα στην πόλη, μεταφέρουν και απεγκλωβίζουν τους ΕΔΕΣίτες αντάρτες, που βρίσκονται στα Γιάννενα. Τη νύχτα της 23ης προς 24η Δεκεμβρίου 1944, οι ΕΔΕΣίτες αντάρτες εγκαταλείπουν άρον – άρον την πόλη και ο ΕΛΑΣ μπαίνει στα Γιάννενα. Τα Χριστούγεννα, 25 Δεκεμβρίου 1944, Ζέρβας – ΕΔΕΣ εγκαταλείπουν και την Πρέβεζα και ο Ζέρβας διαφεύγει με τους λιγοστούς οπαδούς του, περίπου 8.210 ΕΔΕΣίτες, στην Κέρκυρα. 28 Δεκεμβρίου 1944, στις 4 το απόγευμα ο Άρης Βελουχιώτης και ο Σαράφης μπαίνουν στα Γιάννενα ερχόμενοι από το Μέτσοβο.
Το 1944 είναι η χρονιά πύκνωσης της ιστορίας, καθώς οι συγκρούσεις που ακολούθησαν ανάμεσα στο ΕΑΜ και τον ΕΔΕΣ, αφορούσαν ταυτόχρονα το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας, που έβγαινε από την κατοχή περισσότερο ομοιογενής αλλά και βαθιά διχασμένη. Η επιχείρηση της βίαιης αποεαμοποίησης της κοινωνίας, μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, έθεσε σε κίνηση μια σειρά από εξελίξεις που οδήγησαν στην εμφύλια σύγκρουση.
Η Αντίσταση άλλαξε την ελληνική κοινωνία, καθώς κινητοποίησε ευρύτερα στρώματα, συνδέοντας τον αγώνα για εθνική απελευθέρωση με το όραμα της κοινωνικής αλλαγής. Ριζοσπαστικοποιώντας την ελληνική κοινωνία, το κίνημα της Αντίστασης τελικά δημιούργησε την δυναμική μιας κοινωνικής επανάστασης, τα μηνύματα της οποίας φτάνουν ως τις μέρες μας.
Αντάρτες της VIII μεραρχίας του ΕΛΑΣ παρελαύνουν υποδειγματικά ανά τριάδες μέσα στην πόλη των Ιωαννίνων, ανάμεσα στο κόσμο. Φέρουν τυφέκιο του ιταλικού ιππικού, τύπου Carcano, που χρησιμοποιεί γεμιστήρα έξι φυσιγγίων των 7.35 x 51 mm και είναι λάφυρα πολέμου, που προέρχονται από τον πολεμικό οπλισμό του ιταλικού στρατού. Στη δεύτερη σειρά της τριάδας των ανταρτών, που παρελαύνουν, ο πρώτος αντάρτης δεξιά φοράει χειροποίητα σανδάλια με κάλτσα, σε αντίθεση με τους άλλους αντάρτες που φορούν ημιάρβυλα ή παπούτσια με κάλτσες και γκέτες. Στην απέναντι πλευρά διακρίνεται η πινακίδα του χειμερινού κινηματογράφου ΤΙΤΑΝ.
Ο κόσμος βρίσκεται στο πεζοδρόμιο ανακατεμένος με τους αντάρτες της Λαϊκής Πολιτοφυλακής του ΕΛΑΣ και είναι προσηλωμένος στο πρωτόγνωρο αυτό θέαμα κοιτάζοντας τις ομάδες των ανταρτών του ΕΛΑΣ που παρελαύνουν μπροστά του. Αρκετός κόσμος επίσης υπάρχει στην ταράτσα πάνω από τον κινηματογράφο ΤΙΤΑΝ και στο διπλανό κτίριο, ενώ μια ελληνική σημαία είναι απλωμένη με ένα σκοινί κοντά στο μπαλκόνι.
