Εικόνα 1: Ο εικοσάχρονος γιαννιώτης φοιτητής Νισήμ Λεβής με ένα φίλο του το 1895 (φωτογραφία Νισήμ Λεβή)
Ιστορίες

1895: Ο γιαννιώτης φοιτητής στο δέντρο του Ροβινσώνα Κρούσου

Αν κάποια μέρα προσγειωθείτε στο αεροδρόμιο Charles de Gaulle του Παρισιού και επιβιβαστείτε στην μπλε γραμμή του ηλεκτρικού RER B προς το κέντρο, θα παρατηρήσετε ότι το νότιο τέρμα της βρίσκεται στο προάστιο Robinson, το οποίο τώρα γνωρίσαμε. Θυμηθείτε τότε τον γιαννιώτη Νισήμ Λεβή, που βρέθηκε εκεί στα τέλη του 19ου αιώνα…

«Κάθε φωτογραφία και μια ιστορία». Έτσι χαρακτήρισα τη συλλογή των φωτογραφιών του προγόνου μου γιαννιώτη γιατρού Νισήμ Λεβή (1875-1944) στο βιβλίο «Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή» (εκδόσεις Καπόν), το οποίο βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών. Λίγο μετά την έκδοση του, ένας άλλος απόγονος του φωτογράφου, ο Βίκτωρ Σ. Λεβής, μου έδωσε ένα παλιό οικογενειακό λεύκωμα με μικρές χάρτινες φωτογραφίες, το οποίο είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του. «Έχω την εντύπωση πως και αυτές τις είχε τραβήξει ο θείος Νισήμ», μου είπε.

Κατάλαβα γρήγορα πως οι φωτογραφίες ήταν όντως του Νισήμ Λεβή και μάλιστα προγενέστερες από εκείνες που είχα παρουσιάσει στο «Πανόραμα». Προέρχονταν από τα φοιτητικά του χρόνια στην Ιατρική Σχολή του πανεπιστημίου της Σορβόνης στο Παρίσι και κάλυπταν την περίοδο 1895-1898.

Μια από αυτές βλέπουμε στην Εικόνα 1. Όταν την πρωτοείδα αναρωτήθηκα: Τι ιστορία άραγε κρύβει αυτή η φωτογραφία; Θα με πιστέψετε αν σας πω πως η απάντηση σχετίζεται με τον Ροβινσώνα Κρούσο και με ένα νησάκι του Ειρηνικού Ωκεανού στα ανοιχτά της Χιλής;

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή: Στο κέντρο της φωτογραφίας διακρίνουμε τον Νισήμ Λεβή νεότατο, μόλις εικοσάχρονος ήταν τότε (δεξιά, με το τσιγάρο). Δίπλα του κάποιος φίλος του, τον οποίο δεν αναγνώρισα. Και οι δύο φορούν παντελόνια ποδηλατικά με μακριές κάλτσες. Κάτω αριστερά διακρίνουμε και τις ρόδες των σταθμευμένων ποδηλάτων. Ανακάλυψη του 19ου αιώνα, το ποδήλατο ήταν τότε στην ακμή του. Αναλογιστείτε ότι πολλές από τις εφευρέσεις σχετικές με το ποδήλατο έγιναν τη δεκαετία του 1860, ότι η μάρκα Πεζό πρωτοεμφανίστηκε το 1886 και o Τζων Ντάνλοπ πρωτοκατασκεύασε φουσκωτά λάστιχα μόλις το 1888. Συμπεραίνουμε λοιπόν πως η φωτογραφία απαθανατίζει κάποια ποδηλατική εκδρομή. Μέσα στο λεύκωμα, στη λεζάντα κάτω από τη φωτογραφία, ο Νισήμ είχε σημειώσει στα γαλλικά «Au Grand Arbre de Robinson», δηλαδή στο «Μεγάλο Δέντρο του Ρομπινσόν».

Ήξερα ότι Ρομπινσόν ονομάζεται ένα προάστιο νότια του Παρισιού. Τι ήταν άραγε αυτό το Μεγάλο Δέντρο; Σκέφτηκα το δικό μας Μεγάλο Πεύκο, προάστιο της Αθήνας, τον Πλάτανο, τοποθεσία στο κέντρο της Κηφισιάς, ή στα δικά μου τα λημέρια, στη Βόρεια Καλιφόρνια όπου κατοικώ, το Πάλο Άλτο (Palo Alto), τοποθεσία και όνομα προαστίου που σημαίνει στα ισπανικά «Ψηλό Πεύκο» (είναι επίσης έδρα του πανεπιστημίου Στάνφορντ).

Τελικά, ψάχνοντας στο διαδίκτυο, βρήκα πως το «Μεγάλο Δέντρο» ήταν ένα κέντρο αναψυχής και εστιατόριο με μια ιδιότυπη ιστορία, την οποία θα σας διηγηθώ αμέσως.

Η ιστορία του «Μεγάλου Δέντρου»

Το καλοκαίρι του 1846 εγκαινιάστηκε μία από τις πρώτες ατμοκίνητες προαστιακές σιδηροδρομικές γραμμές του Παρισιού, η γραμμή του Σω (Sceaux). Ξεκινούσε ακριβώς έξω από μια από τις πύλες της εντοιχισμένης ακόμα τότε πόλης, στο «Φράγμα της Κόλασης» (Barrière de l’Enfer). Το τέρμα της μικρής προαστιακής γραμμής ήταν μόλις επτά χιλιόμετρα νοτιότερα, κοντά στον πύργο και το πάρκο του Σω (Sceaux). Έκτοτε η γραμμή επεκτάθηκε, τα τείχη γκρεμίστηκαν, το δε όνομα της αφετηρίας «εξευγενίστηκε» στο σημερινό Denfert-Rochereau, προς τιμήν ενός γάλλου αξιωματικού ο οποίος διακρίθηκε στην πολιορκία της πόλης του Μπελφόρ (Belfort) στον Πρωσσογαλλικό πόλεμο του 1870. Ο σταθμός αυτός είναι στις μέρες μας ο αρχαιότερος σε λειτουργία στο Παρίσι. Δίπλα του στέκεται και ένα μεγάλο άγαλμα με το «Λιοντάρι του Μπελφόρ», σε ανάμνηση της σχετικής πολιορκίας του 1870.

Η άφιξη της προαστιακής γραμμής στο Σω έφερε μια καινούργια επιχειρηματική ευκαιρία για τους κατοίκους της περιοχής: Την ίδρυση εξοχικών κέντρων αναψυχής μέσα στο τοπικό δάσος με τις αιωνόβιες καστανιές του. Βοήθησε και το γεγονός ότι, ενώ τα οινοπνευματώδη ποτά φορολογούνταν μέσα στην πόλη του Παρισιού, αυτά σερβίρονταν αφορολόγητα στην ύπαιθρο. Εμφανίστηκε λοιπόν ένας νέος τύπος κέντρου αναψυχής, ο οποίος απαρτιζόταν από ξύλινες πλατφόρμες και δεντρόσπιτα χτισμένα πάνω στις καστανιές. Τα εξοχικά αυτά κέντρα λέγονταν Γκινγκέτ (Guinguettes) από το όνομα του φτηνού τύπου του τοπικού κρασιού το οποίο σέρβιραν.

Με την αποκατάσταση της μοναρχίας στη Γαλλία, είχε επίσης επιστρέψει στις αρχές του 19ου αιώνα και η «αγγλομανία», την οποία παροδικά είχε εκδιώξει, μαζί με τους εμιγκρέδες αριστοκράτες, η Γαλλική Επανάσταση του 1789. Μέρος αυτής της αγγλομανίας ήταν η δημοτικότητα αγγλικών μυθιστορημάτων του 18ου αιώνα, όπως ο Ροβινσώνας Κρούσος του Ντάνιελ Ντεφόε (1719) και ο Γκιούλιβερ του Τζόναθαν Σουίφτ (1726). Για να γράψει τον Ροβινσώνα Κρούσο, ο Ντεφόε είχε εμπνευστεί από μια αληθινή ιστορία, την περιπέτεια ενός σκωτσέζου ναύτη, του Αλεξάντερ Σέλκιρκ (Alexander Selkirk), ο οποίος το 1704 εγκαταλείφθηκε από τον καπετάνιο του πλοίου του, λόγω διαφωνίας τους, σε ένα ερημικό νησί ανοιχτά της Χιλής, το Μας Α Τιέρα (Mas a Tierra – σήμερα ονομάζεται Νησί του Ροβινσώνα Κρούσου – Isla Robinson Crusoe). Ο Σέλκιρκ έμεινε εκεί επί τέσσερα ολόκληρα χρόνια και, όταν επέστρεψε στο Λονδίνο, την περιπέτεια του κάλυψαν στα πρωτοσέλιδά τους οι εφημερίδες της εποχής.

Εμπνευσμένα από το μυθιστόρημα του Ντεφόε, τα διάφορα κέντρα που ξεφύτρωσαν μέσα στο δάσος κοντά στο Σω διαφημίστηκαν σαν καμπίνες του Ροβινσώνα Κρούσου. Ο ανταγωνισμός μεταξύ τους ήταν οξύς. Πρώτο εμφανίστηκε το κέντρο «Grand Robinson» το 1848. Λίγο αργότερα, εγκαινιάστηκε απέναντί του το «Grand Arbre» ή «Μεγάλο Δέντρο» στο οποίο είδαμε τον Νισήμ.

Και άλλα κέντρα ξεφύτρωσαν στην περιοχή, όπως το «L’Arbre des Roches» ή «Δέντρο των Βράχων». Αντιδρώντας στον ανταγωνισμό και για να δώσει έμφαση στην πρωτοπορία του, το αρχικό κέντρο Grand Robinson μετονομάστηκε το 1888 σε «Vrai Arbre», δηλαδή «Αληθινό Δέντρο» (Εικόνες 2-3).

Εικόνες 2-3: Αριστερά: Τα κέντρα «Vrai Arbre» και «Grand Arbre», στις αρχές του 20ου αιώνα επί της σημερινής οδού Μαλαμπρί (rue de Malabry). Δεξιά: Ένα από τα δεντρόσπιτα του «Le Vrai Arbre». Κοντά στον κορμό του δέντρου διακρίνονται καλάθια κρεμασμένα από σχοινιά με τα οποία γινόταν το σερβίρισμα των θαμώνων στα δέντρα (ταχυδρομικά δελτάρια από το διαδίκτυο)

Εκτός από κέντρα χορού και κρασιού, οι επιχειρήσεις αυτές εξελίχθηκαν σε πραγματικά πάρκα αναψυχής και ψυχαγωγίας για μικρούς και μεγάλους, με δραστηριότητες όπως βόλτες για τα παιδιά με γαϊδουράκι, πατινάζ σε πάγο, παιδική χαρά, λούνα παρκ, και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις (Εικόνες 4-5).

Εικόνες 4-5: Αριστερά: Βόλτα με γαϊδουράκι στον δρόμο ανάμεσα στα κέντρα, τη σημερινή οδό Μαλαμπρί. Δεξιά μία εορταστική «φανφάρα». Οι φωτογραφίες είναι από το Ψηφιακό Αρχείο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας (1921)

Στα χρόνια της ακμής τους, δεν έλειψαν ανάμεσα στους θαμώνες των εξοχικών αυτών κέντρων γύρω από το Παρίσι και οι ζωγράφοι, όπως ο Renoir και ο Van Gogh, οι οποίοι τα αποθανάτισαν στα έργα τους (Εικόνες 6-7). 

Εικόνες 6-7: Προαστιακά κέντρα σε πίνακες της εποχής: «Déjeuner de Canotiers» του Auguste Renoir (1881, αριστερά), «La guinguette» του Vincent van Gogh (1886, δεξιά)

Με το πέρασμα του χρόνου, και κυρίως μετά την εμφάνιση της τηλεόρασης, η δημοτικότητα των κέντρων αυτών έπεσε και σιγά-σιγά αυτά άρχισαν να εξαφανίζονται. Τελευταίο έμεινε το «Μεγάλο Δέντρο», όπου είδαμε τον Νισήμ, το οποίο έκλεισε τελικά και αυτό το 1976.

Τόσα πολλά λοιπόν μας αποκάλυψε η μικρή χάρτινη φωτογραφία του Νισήμ από το 1895! Καμμιά δεκαπενταριά χρόνια αργότερα, στο ίδιο σχεδόν σημείο, ο Maurice Utrillo ζωγράφισε τον πίνακα του Les Guiguettes de Robinson (Εικόνα 8). 

Εικόνα 8: «Les Guiguettes de Robinson» του Maurice Utrillo ζωγραφισμένος 15 χρόνια αργότερα κοντά στο σημείο όπου φωτογραφήθηκε ο Νισήμ Λεβής 

Παρά τα εξοχικά κέντρα του Παρισιού με τις φανφάρες τους, ο νεαρός γιατρός Νισήμ Λεβής προτίμησε να επιστρέψει στην πατρίδα του τα Γιάννενα γύρω στο 1905. Εκεί έζησε ειρηνικά ολόκληρη την υπόλοιπη ζωή του, μέχρι τον βίαιο εκτοπισμό του από τους Ναζί και τους συνεργάτες τους και τη δολοφονία του, μαζί με χιλιάδες συμπολίτες του, στο Άουσβιτς τον Απρίλιο του 1944.

Αν κάποια μέρα προσγειωθείτε στο αεροδρόμιο Charles de Gaulle του Παρισιού και επιβιβαστείτε στην μπλε γραμμή του ηλεκτρικού RER B προς το κέντρο, θα παρατηρήσετε ότι το νότιο τέρμα της βρίσκεται στο προάστιο Robinson, το οποίο τώρα γνωρίσαμε. Θυμηθείτε τότε τον γιαννιώτη Νισήμ Λεβή, που βρέθηκε εκεί στα τέλη του 19ου αιώνα…

Σχετικά άρθρα

Μια γιαννιώτικη γαμήλια φωτογραφία διαφορετική από τις άλλες

Αλέξανδρος Μωυσής