Συνήθως μια οικογενειακή γαμήλια φωτογραφία, όταν την κοιτάζει κανείς πολλά χρόνια αργότερα, απεικονίζει το πέρασμα της σκυτάλης από τη μια γενιά στην άλλη. Με τον χρόνο, οι μεγαλύτεροι σιγά-σιγά πέθαναν, τα παιδιά μεγάλωσαν, και οι νεόνυμφοι απόκτησαν απογόνους. Αραιά και που, κάποιος από τους νέους ίσως να μετανάστευσε, κάποιος άλλος να έφυγε πρόωρα. Αλλά ο πυρήνας της οικογένειας συνεχίζει την πορεία του στη γενέτειρα πόλη.
Μακάρι να είχε ισχύσει ο νόμος αυτός της φύσης και για την εικόνα εδώ (Εικόνα 1) και για τα 25 άτομα που απαθανατίζει.
Οι νεόνυμφοι της φωτογραφίας ευλογήθηκαν πράγματι με πολλούς γερούς απογόνους, οι οποίοι ζουν και ακμάζουν στις μέρες μας. Μερικοί από τους ηλικιωμένους πέθαναν λίγο μετά τον γάμο και αναπαύονται θαμμένοι στο νεκροταφείο των Ιωαννίνων.
Όμως εκεί τελειώνουν και οι παραλληλισμοί με τις άλλες «συνηθισμένες» γαμήλιες φωτογραφίες. Γι’ αυτό άλλωστε και την αναφέρω σήμερα, καθώς πλησιάζει η 25η Μαρτίου, μια ημερομηνία τραγική για την Εβραϊκή Κοινότητα των Ιωαννίνων.
Η φωτογραφία, τραβηγμένη το 1937, είναι από τον γάμο της Αλίκης Λεβή (1), πρώτης ξαδέλφης της γιαγιάς μου, με τον επίσης Γιαννιώτη Ισαάκ Μπατίς (2). Όπως και η γιαγιά, η Αλίκη είχε ζήσει σε ένα από τα μέγαρα της οικογένειας Λεβή τα οποία διατηρούνται στη γωνία των οδών Κουντουριώτου και Ζάππα, στο λεγόμενο «Λύκειο». Μετά τον γάμο τους, το ζευγάρι μετακόμισε στην Παλαιστίνη. Οι απόγονοί τους ζουν στις μέρες μας στο Ισραήλ.
Οι νεόνυμφοι επέζησαν.
Για πολλούς άλλους δυστυχώς, η φωτογραφία αυτή έμελλε να είναι μία από τις τελευταίες τους.
Διακρίνουμε ορισμένα μέλη των προηγούμενων γενιών, τα οποία είχαν την καλή τύχη να… πεθάνουν στο σπίτι και την πατρίδα τους πριν το 1944: Τον παππού της νύφης, Ματταθιούλη Δ. Λεβή (3), πρώην δημοτικό σύμβουλο Ιωαννιτών. Και τον αδελφό του, τον Αβραμάκη Δ. Λεβή (4), πατέρα της γιαγιάς μου. Και οι δύο πέθαναν το 1938. Οι τάφοι τους στο Εβραϊκό Νεκροταφείο Ιωαννίνων κείνται δίπλα σε αυτούς του Δαβιτσών Εφέντη, πατριάρχη της οικογένειας Λεβή και της συζύγου του κυρά-Χαννούλας.
Η τραγική λίστα
Από τους 25 Γιαννιώτες στη φωτογραφία, 18 βρήκαν τραγικό θάνατο, οι περισσότεροι στο Άουσβιτς:
- Ιωσήφ Πέππο Μπατίς, δολοφονήθηκε από τους Γερμανούς στον δρόμο προς την Κλαδοράχη Φλωρίνης το 1943.
- Ευτυχία Μπατίς, αδελφή του γαμπρού, σύζυγος του Ιωσήφ και μητέρα της Αρτέμιδας και του Μάκη.
- Αννέττα Λεβή, μητέρα της γιαγιάς μου.
- Νισήμ Μπατίς, πατέρας του γαμπρού, απαγχονίστηκε σε αντίποινα από τους Γερμανούς στην Κλαδοράχη Φλωρίνης το 1943.
- Εσθήρ Εζρά, δεύτερη σύζυγος του Νισήμ Μπατίς (η μητέρα του γαμπρού είχε πεθάνει όταν αυτός ήταν παιδί).
- Άννα Μάτσα, το γένος Κοέν, θεία του γαμπρού.
- Σαμπετάι Μπέσσο Μάτσας, σύζυγος της Άννας, θείος του γαμπρού.
- Ελισάβετ Μπατίς, αδελφή του γαμπρού.
- Χαιμ Ελιέζερ Δαβίδ, σύζυγος της Ελισάβετ.
- Ματίλδη Λεβή, μητέρα της νύφης, το γένος Αβραάμ από τη Λάρισα.
- Μαζαλτό Δαβίδ Μάτσα, γιαγιά του γαμπρού.
- Νισήμ Μ. Λεβής, θείος της νύφης.
- Ρίφκα/Ρεβέκκα Λεβή, γιαγιά της νύφης το γένος Καλαμάρου, πέθανε στο τρένο προς το Άουσβιτς.
- Νέλλη Λεβή, πρώτη ξαδέλφη της νύφης, αδελφή της γιαγιάς μου.
- Δαβίδ Μάτσας, γιος του Σαμπετάι Μπέσσο Μάτσα και της Άννας Μάτσα.
- Ερρίκος Μεγίρ Μπατίς, γιος του Νισήμ Μπατίς και της δεύτερης συζύγου του Εσθήρ – ετεροθαλής αδελφός του γαμπρού.
- Σολομόν-Μάκης Μπατίς, γιος του Ιωσήφ Πέππο και της Ευτυχίας Μπατίς (αδελφός της Αρτέμιδας).
- Νισήμ Δ. Λεβής, θείος της νύφης.
Θα βρείτε τα ονόματα των περισσότερων στις αναμνηστικές μαρμάρινες πλάκες στους τοίχους της Συναγωγής στα Ιωάννινα.
Ο τελευταίος σε αυτή την τραγική λίστα των θυμάτων (22) είναι γνωστός σε πολλούς Γιαννιώτες. Πρόκειται για τον γιατρό και ερασιτέχνη φωτογράφο Νισήμ Δ. Λεβή (όρθιος αριστερά). Το βιβλίο μου «Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή» (Εκδόσεις Καπόν) με τις φωτογραφίες του βραβεύτηκε πρόσφατα από την Ακαδημία Αθηνών. Τον θυμάται καλά ο πατέρας μου ο Ραφαήλ Μωυσής: Έξι χρόνια μετά τον γάμο αυτό, το 1943, όταν η οικογένεια Μωυσή κρύφτηκε για λίγους μήνες στα Γιάννενα, ο δεκάχρονος πατέρας μου συγκατοίκησε με τον ηλικιωμένο, δυσκίνητο πλέον, εξηνταοκτάχρονο θείο της μητέρας του. Ο γέρος αυτός άνθρωπος βρέθηκε έναν χρόνο αργότερα να διασχίζει την Πίνδο και την παγωμένη Κατάρα στοιβαγμένος με τους συμπολίτες του σε ένα από τα φορτηγά του εκτοπισμού. Άλλο ένα μέλος της οικογένειας στη φωτογραφία, ο Σαμ Μ. Λεβής (23), θείος κι αυτός της νύφης, επέζησε την Κατοχή αλλά χάθηκε, αν δεν κάνω λάθος, στον Εμφύλιο.
Οι επιζώντες, πηγή της νέας ζωής
Τέτοιες τραγικές προπολεμικές γαμήλιες φωτογραφίες υπάρχουν σε κάθε εβραϊκό σπιτικό. «Διαφορετικές» για τους περισσότερους αναγνώστες, «συνηθισμένες» δυστυχώς για την εβραϊκή κοινότητα. Ασύλληπτη στον νου η απώλεια τόσων συγγενών και φίλων. Αλλά και εντυπωσιακή η δύναμη και το κουράγιο των λίγων που επέζησαν και οι οποίοι, μέσα από τα ερείπια της καταστροφής, έθεσαν τα θεμέλια για εμάς στις επόμενες γενιές.
Στη φωτογραφία διακρίνουμε δύο μέλη της οικογένειας που επέζησαν, την Έλντα Λεβή Αντονί (24) και την Αρτέμιδα Μπατίς Μιρόν (25). Οι μαρτυρίες τους από τον εκτοπισμό και τα στρατόπεδα διατηρούνται στο Μουσείο του Ολοκαυτώματος.
Πολλοί από τους αναγνώστες έχουν ήδη αντικρύσει το πρόσωπο της Έλντας, παρότι ίσως δεν το ξέρουν. Θα έχετε δει τις τραγικές φωτογραφίες που τραβήχτηκαν από τον γερμανικό στρατό στον Μόλο στις 25 Μαρτίου του 1944, τις οποίες αποκάλυψε πριν μερικά χρόνια ο αγαπητός γιαννιώτης ερευνητής και συνεργάτης του Η.Α., Αλέκος Ράπτης. Φωτογραφίες του ξεριζωμού της εβραϊκής κοινότητας Ιωαννίνων. Στις εικόνες αυτές βλέπουμε ανθρώπους κλαμένους, φοβισμένους, απελπισμένους μέσα στο κρύο. Με μία εξαίρεση: Σε μια από τις φωτογραφίες διακρίνεται μια ψηλή και γεροδεμένη κοπέλα, η οποία στέκεται μπροστά από τον κορμό ενός παραλίμνιου πλάτανου και χαμογελάει με υψωμένο το αριστερό της χέρι, χαιρετώντας κάποιον. Εκπέμπει μια εντυπωσιακή δύναμη η νεαρή αυτή γυναίκα, την είχα προσέξει όταν πρωτοείδα τη φωτογραφία. Δεν γνώριζα τότε ότι ήταν η Έλντα, η πρώτη ξαδέλφη της γιαγιάς μου, η δωδεκάχρονη παράνυμφος στον γάμο των παππούδων μου τον Μάιο του 1928.
Δεν τη θυμάμαι τη θεία Έλντα, ζούσε με την οικογένειά της στο Ισραήλ, όταν εγώ μεγάλωνα στην Αθήνα. Θυμάμαι όμως καλά τον θείο Ερρίκο Ν. Λεβή, πρώτο ξάδελφο επίσης της γιαγιάς μου. Γεννημένος στα Γιάννενα το 1913, ο Ερρίκος ήταν γιατρός στον ελληνικό στρατό, υπηρέτησε στο πολεμικό μέτωπο στην Αλβανία, έδρασε στην αντίσταση, συνελήφθη από τους Γερμανούς λίγες εβδομάδες πριν την 25η Μαρτίου 1944 και εκτοπίστηκε μαζί με τους υπόλοιπους συγγενείς στο Άουσβιτς. Επέζησε και γύρισε στην Αθήνα. Θυμάμαι πόση εντύπωση μου έκανε σαν παιδί ο τραγικός αριθμός 182489 που ήταν αποτυπωμένος στο μπράτσο του πάντα χαμογελαστού θείου. Ξάδελφος αγαπημένος της γιαγιάς, με τον οποίο καλαμπούριζαν συχνά.
Αντίστοιχα, εντύπωση πριν λίγους μήνες μου έκανε μια φωτογραφία του Ερρίκου Λεβή (Εικόνα 3), την οποία μου έστειλε ο γιος του Αλέκος, διακεκριμένος καθηγητής πανεπιστημίου στις μέρες μας στην Αμερική.
Εδώ βλέπουμε τον Ερρίκο Ν. Λεβή, χαμογελαστό πάντα (δεξιά) με έναν άλλο αριθμό, τον αριθμό συμμετοχής 2 στο Γ’ Ράλι Πρωτελατών (αρχαρίων) του 1957. Η φωτογραφία τραβήχτηκε στη σημερινή Λεωφόρο Αλίμου Κατεχάκη, στο ύψος της διασταύρωσης με την οδό Πίνδου. Στο βάθος διακρίνεται ο Υμηττός. Δεκατρία χρόνια είχαν περάσει από τα τραγικά γεγονότα του 1944, δώδεκα από την επιστροφή του στην Αθήνα. Με εικόνες όπως αυτή, ο θείος Ερρίκος, η Έλντα, η Άρτεμις αλλά και οι άλλοι που επέζησαν σε κρυψώνες, έδωσαν σε εμάς τους μεταγενέστερους ένα σημαντικό μάθημα της ζωής. Το παράδειγμα της ψυχικής δύναμης που απαίτησε η επιβίωσή τους. Όπως σε ένα καμένο δάσος μετά από χρόνια αρχίζουν και εμφανίζονται τα βλαστάρια που θα γίνουν κάποτε καινούργιο δάσος, έτσι και οι οικογένειες της εβραϊκής κοινότητας ξεκίνησαν με τους ανθρώπους αυτούς την ανάπλαση τους, η οποία συνεχίζεται.
