Οι Ναζί είχαν δημιουργήσει έξι συνολικά στρατόπεδα εξόντωσης. Σε όλα, η εξόντωση των κρατουμένων γινόταν με «βιομηχανικό» τρόπο, δηλαδή με οργάνωση που θύμιζε αλυσίδα παραγωγής. Έτσι, έγινε κατορθωτό να θανατωθούν εντός τους 3 εκ. άνθρωποι. Άλλοι τόσοι έχασαν τη ζωή τους (α) σε κοινά στρατόπεδα συγκέντρωσης (θα εξηγήσω παρακάτω τη διαφορά) υπό συνθήκες βαριάς εργασίας και υποσιτισμού (β) σε άλλες, μικρότερης κλίμακας εκκαθαρίσεις στην κατεχόμενη Ευρώπη και (γ) κατά τη μεταφορά τους στα στρατόπεδα εξόντωσης. Για παράδειγμα, από την Ελλάδα φορτώθηκαν σε τρένα και φορτηγά, σε απάνθρωπες συνθήκες, δεκάδες χιλιάδες Έλληνες Εβραίοι. Πολλοί από αυτούς δεν έφτασαν καν στις καμινάδες του Άουσβιτς. Πέθαναν στη διαδρομή.
Η «βιομηχανοποίηση» του θανάτου είναι που διακρίνει το Ολοκαύτωμα από άλλα ιστορικά συμβάντα μαζικής εξόντωσης. Η ποιοτική διαφορά, που το καθιστά μοναδικό στην ιστορία του νεότερου ανθρώπινου πολιτισμού. Και ανακηρύσσει το Ναζισμό στην απεχθέστερη πολιτική ιδεολογία στην ιστορία.
Γιατί ανατολικά
Το ναζιστικό καθεστώς είχε φροντίσει να εγκαταστήσει και τα έξι στρατόπεδα εξόντωσης στην Πολωνία. Μαζικός φόνος με αέρια, καύση χιλιάδων ανθρώπων καθημερινά και απόρριψη της στάχτης -όλα αυτά δεν μπορούσαν να γίνονται εντός των γερμανικών συνόρων, κάτω από τα μάτια των απλών Γερμανών πολιτών. Ακόμα και σε καθεστώς απόλυτου ελέγχου της πληροφορίας, ήταν επικίνδυνο.
Ως συνέπεια της θέσης τους, από την Άνοιξη του 1944 τα στρατόπεδα εξόντωσης άρχισαν το ένα μετά το άλλο να απειλούνται από τον Κόκκινο Στρατό που προέλαυνε. Η τακτική των Ναζί ήταν να καταστρέφουν εγκαταστάσεις και αρχεία προσπαθώντας να κρύψουν τα ίχνη του εγκλήματος. Συνήθως σε αυτήν περιλαμβανόταν και η εξόντωση των τελευταίων κρατουμένων. Στο Άουσβιτς που ο αριθμός τους ήταν μεγάλος και η προέλαση των Σοβιετικών ταχεία, υποχρεώθηκαν να οδηγήσουν περίπου 60.000 κρατούμενους δυτικά, σε άλλα στρατόπεδα. Μόλις μια βδομάδα πριν την άφιξη του Κόκκινου Στρατού. Η πορεία τους, με τα πόδια, μέσ’ στο κρύο, εξαντλημένοι, ολοκλήρωσε το θανατικό.
Σε τέσσερα από τα έξι εγκαταλειμμένα πλέον στρατόπεδα εξόντωσης, ο Κόκκινος Στρατός μπήκε χωρίς ουσιαστική αντίσταση: Μαϊντάνεκ, 24 Ιουλίου 1944. Τρεμπλίνκα, 16 Αυγούστου 1944. Κέλμνο, 20 Ιανουαρίου 1945. Άουσβιτς, 27 Ιανουαρίου 1945. Τα υπόλοιπα δύο είχαν κλείσει και κατεδαφιστεί ένα χρόνο νωρίτερα από τους ίδιους τους Ναζί: Μπέλζεκ, Ιούνιος 1943. Σομπιμπόρ, Οκτώβριος 1943 μετά τη μεγαλειώδη, ιστορική εξέγερση των κρατουμένων.
Το ίδιο όμως συνέβη και στα δυτικά, όπου προέλαυναν οι Βρετανοί και Αμερικανοί. Εκεί, οι Ναζί είχαν δημιουργήσει στρατόπεδα συγκέντρωσης. Διακρίνονται από το ότι δεν διέθεταν τις εγκαταστάσεις και τον εξοπλισμό μαζικής εξόντωσης (θάλαμοι αερίων, κρεματόρια) των στρατοπέδων εξόντωσης. Οι κρατούμενοι εξυπηρετούσαν κυρίως ανάγκες εργασίας και ήταν καλό να μένουν ζωντανοί. Αλλά σε άθλιες συνθήκες, που είχαν αποτέλεσμα δεκάδες χιλιάδες νεκρούς σε καθένα από αυτά, στη διάρκεια λειτουργίας τους.
Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης απελευθερώθηκαν κατά κύριο λόγο από τους δυτικούς συμμάχους. Ο Αμερικάνικος στρατός μπήκε στο Μπούχενβαλντ στις 15 Απριλίου 1945. Στο Φλόσεμπεργκ, 23 Απριλίου 1945. Στο Νταχάου, 29 Απριλίου 1945. Στο Μαουτχάουζεν, όπου οι νεκροί ξεπέρασαν τους 100 χιλιάδες, στις 5 Μαΐου 1945. Στο Γκούζεν, την ίδια μέρα. Οι Βρετανοί στο Μπέργκεν Μπέλσεν, 15 Απριλίου 1945 (80 χιλιάδες νεκροί). Ο Κόκκινος Στρατός στο Ράβενσμπρουκ, ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης γυναικών πολύ κοντά στο Βερολίνο, 30 Απριλίου 1945 (90 χιλ. νεκρές). Είναι σαφές γιατί οι ημερομηνίες κατάληψης των στρατοπέδων συγκέντρωσης από τους συμμάχους είναι πλησιέστερα στο τέλος του πολέμου από τις ανάλογες των στρατοπέδων εξόντωσης: τα πρώτα βρίσκονταν στο έδαφος της Γερμανίας και της Αυστρίας, όπου ο πόλεμος έφτασε αργότερα.
Συνέπεια της πορείας του πολέμου
Ας δούμε λοιπόν κάποια συμπεράσματα.
(α) Τα στρατόπεδα απελευθερώνονταν ως συνέπεια της πορείας του πολέμου και όχι επειδή οι σύμμαχοι, Σοβιετικοί ή Δυτικοί, προσάρμοζαν τη στρατηγική τους στο μέτωπο με στόχο την απελευθέρωσή τους. Συνεπώς, με αυτό τον τρόπο και σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να γίνεται κατανοητή η φράση «απελευθέρωσαν το στρατόπεδο».
(β) Με τη σειρά της, η ήττα των Ναζί, δεν οφείλεται σε ένα στρατό ή σε ένα μέτωπο. Από το βαμμένο με ποταμούς αίματος ανατολικό μέτωπο, ως τη Νορμανδία, τον Ατλαντικό και τον ανταρτοπόλεμο στα Βαλκάνια και την Ελλάδα, η συνεισφορά καθενός στην τελική ήττα των Ναζί δεν ζυγίζεται.
(γ) Στα συμμαχικά στρατηγεία έγιναν προτάσεις να βομβαρδιστούν στρατόπεδα εξόντωσης, αλλά ουδέποτε εγκρίθηκαν. Με βάση το έγκυρο σκεπτικό, ότι θα έχαναν τη ζωή τους και κρατούμενοι. Εκ των υστέρων, η καταστροφή των θαλάμων αερίων και των κρεματορίων θα έσωζε πολύ περισσότερες ζωές από όσες θα στοίχιζε. Αλλά είναι -νομίζω- προφανές ότι δεν μπαίνουν έτσι οι ανθρώπινες ζωές στη ζυγαριά, όταν πρόκειται να παρθεί απόφαση για από αέρος βομβαρδισμό.
(δ) Άλλες επιλογές ήταν λιγότερο κατανοητές. Πριν τον πόλεμο η Δύση αρνήθηκε να δεχτεί Εβραίους πρόσφυγες από τη Γερμανία και αλλού, ενώ οι ενδείξεις για τη μεταχείρισή τους από τους Ναζί ήταν σαρωτικές. Δυστυχώς, τα τείχη στους πρόσφυγες είναι διαχρονικό άγος. Ακόμα και μετά την κατάληψη της Αυστρίας, οι ΗΠΑ απέρριπταν την πλειοψηφία των αιτημάτων για χορήγηση ασύλου από τη χώρα. Πολλοί από τους Εβραίους που έμειναν πίσω εξοντώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα. Παρόμοιο αποτέλεσμα είχαν τακτικές επιλογές στο μέτωπο. Για παράδειγμα, η απόφαση των Σοβιετικών να διακόψουν την προέλασή τους στα περίχωρα της Βαρσοβίας (Αύγ. – Σεπτ. 1944) τη στιγμή της μεγάλης Εξέγερσης των Πολωνών, συντέλεσε σε εκατόμβη αμάχων. Ανάμεσά τους, δεκάδες χιλιάδες Πολωνοί που είχαν κρύψει Εβραίους. Να θυμίσω εδώ την τιμή που αξίζει στον πολωνικό λαό, για τη διάσωση των περισσοτέρων Εβραίων στην Ευρώπη, με κίνδυνο τη ζωή των ίδιων και της οικογένειάς τους.
(ε) Μεταπολεμικά, στο απόγειο του ψυχρού πολέμου αλλά και ως τις μέρες μας, υπήρξαν πολλοί που επιχείρησαν να ξαναγράψουν την ιστορία, είτε μειώνοντας τη συνεισφορά της ΕΣΣΔ στην ήττα των Ναζί είτε ταυτίζοντάς την ιδεολογικά με τη ναζιστική Γερμανία («κόκκινος και μαύρος φασισμός» κλπ.). Το αντίβαρο ήταν πάντα μια απλή φωτογραφία, εκείνη των σοβιετικών στρατιωτών να μπαίνουν πρώτοι στο Άουσβιτς στις 27 Ιανουαρίου 1945.
Έξι εκατομμύρια Εβραίοι δολοφονήθηκαν από τους Ναζί στο μεγαλύτερο έγκλημα του 20ου αιώνα. Εκατομμύρια στρατιώτες έδωσαν τη ζωή τους για να σταματήσει αυτό το έγκλημα, έστω και χωρίς να γνωρίζουν εκείνη τη στιγμή τη συνεισφορά τους. Σε όλους αυτούς αξίζει η ίδια τιμή, που συμβολικά αποδίδεται στους Σοβιετικούς επειδή διάβηκαν πρώτοι την πύλη του Άουσβιτς, στις 27 Ιανουαρίου 1945.
