Τα ακραία και έντονα καιρικά φαινόμενα και μάλιστα με ονοματεπώνυμο-«Αθηνά», «Μπάλλος»- που ενέσκηψαν (και) στη χώρα μας τις τελευταίες μέρες, δεν συνιστούν απλά τη συνέχεια παρόμοιων των προηγούμενων ετών αλλά επιβεβαιώνουν κατά κραυγαλέο και τραγικό τρόπο αυτό που οι επιστήμονες θεωρούσαν γεγονός, ενώ κάποιοι πίστευαν-πιστεύουν ότι αποτελεί προϊόν συνωμοσιολογικών κέντρων κατά της ανάπτυξης: ότι δηλ. η μεταβολή του κλίματος είναι ήδη παρούσα.
Τα συμπαρομαρτούντα φαινόμενα, παρατεταμένη περίοδος ξηρασίας, ρεκόρ ανόδου της θερμοκρασίας, ανομβρία, πυρκαγιές και στη συνέχεια κατακλυσμιαίες βροχοπτώσεις, πλημμυρικά φαινόμενα κ.ά. παρόμοια, επιβεβαιώνουν, βιωματικά και εμπειρικά πλέον, ότι η κλιματική αλλαγή έχει λάβει τη μορφή κρίσης και μάλιστα αφορά ολόκληρη την ανθρωπότητα. Αποτελεί δε μια από τις πολλές εκφράσεις της περιβαλλοντικής κρίσης που πλήττει εδώ και δεκάδες χρόνια τον πλανήτη μας.
Η συμπτωματολογία της οικολογικής κρίσης δεν είναι βέβαια καινούργια διαπίστωση. Το σημερινό μέγεθος όμως των παραμέτρων των οικολογικών καταστροφών, των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων, η υποβάθμιση θεσμών και αξιών και γενικά η εικόνα παρακμής που εμφανίζει ο πλανήτης μας, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η κρίση δεν έχει ούτε τοπικό, ούτε παροδικό, ούτε συγκυριακό χαρακτήρα, ανεξάρτητα αν κάπου-κάποτε φαίνεται να ευημερούν οι αριθμοί.
Από το σύνολο των περιβαλλοντικών μεταβολών και αλλοιώσεων των φυσικών-φυσιολογικών παραμέτρων του πλανήτη μας θα επικεντρωθούμε σήμερα, λόγω επικαιρότητας, στη συνοπτική ανάλυση των κλιματικών μεταβολών, των εκπορευομένων και συνδεδεμένων με αυτές ακραίων καιρικών φαινομένων, της επακόλουθης κλιματικής κρίσης και τις διασυνδέσεις όλων των παραπάνω με την ενέργεια και την ενεργειακή πολιτική, κατά το παρελθόν, το παρόν, αλλά και το μέλλον, με προτάσεις για τη δυνατότητα αναστρεψιμότητας, κατά ένα βαθμό, της όλης κατάστασης.
Αποτελεί πλέον κοινή και παραδεκτή διαπίστωση ότι το κλίμα μεταβάλλεται, ότι έχουν ήδη δρομολογηθεί οι συνθήκες-προϋποθέσεις για τη μετάβαση, πολύ σύντομα, σε ένα, νέου τύπου κλίμα, που επηρεάζει ήδη και θα επηρεάζει στο μέλλον εντονότερα ολόκληρο τον πλανήτη.
H ανοδική πορεία της μέσης θερμοκρασίας της Γης, αποτελεί διαπίστωση αναμφισβήτητη κατά τα τελευταία χρόνια. Η Διακυβερνητική Επιτροπή για τις κλιματικές αλλαγές (Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC), ο πλέον έγκυρος θεσμός για την παρακολούθηση των κλιματικών μεταβολών, είναι κατηγορηματική όσον αφορά την παραπάνω διαπίστωση. Προχωρά μάλιστα ένα βήμα πιο μπροστά αποδίδοντας το αιτιατό (την αύξηση της θερμοκρασίας) σε συγκεκριμένο αίτιο, διασυνδέοντας δηλ. τη θερμοκρασιακή αύξηση με το λεγόμενο «φαινόμενο του θερμοκηπίου», το οποίο με τη σειρά του παραπέμπει στην αύξηση της συγκέντρωσης αερίων, κυρίως, CO2 στην ατμόσφαιρα, ως προϊόν καύσεων.
Όλες οι σύγχρονες μετρήσεις οδηγούν στην τεκμηρίωση της υπόθεσης η οποία αναφέρεται στην προϊούσα υπερθέρμανση της Γης (και ότι αυτό συνεπάγεται). Τα τελευταία 150 έτη η υπερβολική καύση ορυκτών υλικών αύξησε τα επίπεδα του CO2 κατά 100 ppm. Αντίστοιχη ήταν και η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της Γης (από 14,2 °C το 1860 σε 15,2 °C σήμερα.
Ενδιαφέρουσα και συγχρόνως ανησυχητική είναι η παράθεση της μεταβολής του ποσοστού απόδοσης των αλλαγών σε ανθρωπογενείς παράγοντες: ενώ το 2001 τα μέλη της επιτροπής θεωρούσαν ότι η πιθανότητα εξάρτησης των μεταβολών από ανθρώπινες δραστηριότητες ανέρχεται σε 60%, μετά τη διάσκεψη του Παρισιού (Ιανουάριος 2007), ήδη προ 15 περίπου ετών, το ποσοστό αυτό φθάνει στο 90% (σήμερα σίγουρα έχει ανέλθει).
Αλλάζει το κλίμα της Γης; Οι μετρήσεις και παρατηρήσεις επιβεβαιώνουν τις εξής διαπιστώσεις: η μέση θερμοκρασία της Γης έχει σημειώσει άνοδο κατά 1- 1,2 °C (ανάλογα με το μοντέλο) σε σύγκριση με τα προβιομηχανικά επίπεδα και θα φτάσει το κρίσιμο σημείο ανόδου κατά 1,5 °C όχι το 2050, όπως υπολογιζόταν, αλλά το 2030. Στο υψηλότερο επίπεδο των τελευταίων 12.000 ετών έχει ανέβει η μέση θερμοκρασία του πλανήτη μας, ενισχύοντας τα χειρότερα σενάρια και τις επιπτώσεις τους από τις ραγδαίες μεταβολές που επιφέρει η κλιματική αλλαγή. Η μέση θερμοκρασία της Γης ανεβαίνει με πολύ ταχύτερο ρυθμό σε σχέση με το παρελθόν, ενώ τα συνεπακόλουθα φαινόμενα γίνονται ολοένα και πιο έντονα και αντιφατικά, από τη μία άκρη του πλανήτη έως την άλλη. Το περσινό 2020 ήταν το δεύτερο πιο θερμό έτος, με πρωταγωνιστή το 2016, από τότε που υπάρχουν μετρήσεις στην ιστορία της Γης. Με το 2020, ολοκληρώθηκε η πιο θερμή δεκαετία (2011-2020). Και για το μέλλον, με βάση τα σχετικά μοντέλα, κάθε έτος που έρχεται εικάζεται ότι θα είναι θερμότερο από το προηγούμενο (Έκθεση των Ηνωμένων Εθνών που δημοσιεύτηκε εντελώς πρόσφατα (Σεπτ. 2021).
Παρένθεση και για να είμαι συνεπής προς τα επιστημονικά δεδομένα: μεταβολές του κλίματος υπήρξαν και κατά το παρελθόν (μικρή παγετώδης περίοδος κατά το μεσαίωνα 1200-1400). Αυτό όμως συνέβη πολύ αργά, σε μεγάλο χρονικό διάστημα, σε αντίθεση με το σήμερα όπου οι μεταβολές της μέσης θερμοκρασίας που λαμβάνουν χώρα στη Γη είναι της τάξης του 0,2 °C /δεκαετία!
Εκτός από τα στοιχεία που αφορούν στο παρελθόν και το παρόν είμαστε σε θέση βάσει επιστημονικών μοντέλων να κάνουμε προβλέψεις για το κλίμα του μέλλοντος. Παρατίθενται δύο σενάρια, α) σενάριο business as usual (χωρίς τη λήψη περιοριστικών μέτρων), αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της Γης έως και 6 °C μέχρι το 2100, αύξηση κατά τους χειμερινούς μήνες από 4-7 °C , για τους θερινούς από 2-5 °C, β) αισιόδοξο σενάριο (μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου κατά 30% ), αύξηση της θερμοκρασίας κατά 2 °C μέχρι το 2050. Οι προβλέψεις για την Ελλάδα αναφέρονται σε αύξηση της μέσης θερμοκρασίας από 3 έως κα 5 °C μέχρι το 2100 και μετατόπιση των μέγιστων τιμών της θερμοκρασίας έως τους 48 °C (αυτό το ζήσαμε το φετινό καλοκαίρι, 2021).
Επίσης και συμπληρωματικά πλείστα όσα γεγονότα και ορατά φαινόμενα που εμφανίζονται στη Γη, ως επακόλουθο της κλιματικής αλλαγής, αποτελούν αδιάψευστα τεκμήρια ότι το κλίμα μεταβάλλεται δραματικά. Ενδεικτικά αναφέρονται τα πλέον οφθαλμοφανή αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής: τήξη των πάγων-άνοδος της στάθμης της θάλασσας, γεωμορφολογικές και υδρογραφικές αλλαγές, πλημμυρικά φαινόμενα, αλλαγές στα οικοσυστήματα, ερημοποίηση, ακραία καιρικά φαινόμενα.
Θα παραμείνω στα τελευταία διότι αφενός μεν λαμβάνουν χώρα πολύ συχνά τα τελευταία χρόνια και στη χώρα μας (αυτό ήταν και η αφορμή για τη συγγραφή του παρόντος) και δεύτερον διότι αποτελούν πεδίο αμφισβήτησης για ορισμένους κύκλους.
Στα επιχειρήματα των αρνητών της κλιματικής αλλαγής ότι τέτοιου είδους φαινόμενα συνέβαιναν και κατά το παρελθόν η απάντηση συνίσταται στην παράθεση των εξής τεκμηρίων: σήμερα και σε αντίθεση με το παρελθόν, τα φαινόμενα λαμβάνουν χώρα α) σε μικρό χρονικό διάστημα (π.χ. στη χώρα μας το καλοκαίρι 2021 είχαμε τον μεγαλύτερο σε διάρκεια καύσωνα που έχει καταγραφεί ποτέ (10 ημέρες), και τη μεγαλύτερη τιμή μέσης ημερήσιας θερμοκρασίας (47,1°C στον Λαγκαδά), β) με μεγάλη ένταση (ύψος βροχής σε μερικές ώρες ίσο με το ύψος μηνών, η καταιγίδα «Μπάλλος 13-15/10/2021 έδωσε ύψος βροχής στην Αττική σε δυο μέρες 147 χιλιοστά όταν το ετήσιο για την Αττική είναι 400 χιλ,), γ) σε μεγάλες εκτάσεις, δ) σε γεωγραφικά σημεία και τόπους όπου δεν ελάμβαναν χώρα κατά το παρελθόν (τυφώνες και υδροστρόβιλοι στην Ελλάδα).
Διαπίστωση: το κλίμα αλλάζει, και τα συνεπακόλουθα φαινόμενα έχουν πολλές φορές τραγικές επιπτώσεις. Αυτό είναι το αιτιατό, ήγουν το αποτέλεσμα, ποιο όμως είναι το αίτιο;
Όλες οι επιστημονικές θεωρίες συγκλίνουν ότι η ταχεία και σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα αύξηση της θερμοκρασίας της Γης οφείλεται στο αποκαλούμενο «φαινόμενο του θερμοκηπίου» και στη συσσώρευση στην ατμόσφαιρα των θερμοκηπιακών αερίων (κυρίως διοξειδίου του άνθρακα και μεθάνιο). Ποια η προέλευση των αερίων αυτών και ποιες είναι οι δραστηριότητες που συντελούν στην εκπομπή: τα θερμοκηπιακά αέρια τα δημιουργούν (κυρίως) οι καύσεις ορυκτών καυσίμων και βέβαια για την παραγωγή τους ενοχοποιούνται η βιομηχανία, οι μεταφορές, αλλά και η κτηνοτροφία, και η αστική πύκνωση. Γενικά και κύρια οι πηγές ενέργειας και η χρήση της. Το ενεργειακό ζήτημα, το οποίο σταδιακά έγινε ενεργειακό πρόβλημα και στη συνέχεια περιβαλλοντικό πρόβλημα, έχει τις απαρχές του στη βιομηχανική επανάσταση και στο εφαρμοζόμενο μέχρι σήμερα βιομηχανικό, αστικό, καταναλωτικό μοντέλο. Για να καλύψει τις ενεργειακές ανάγκες, η τεχνολογία προσέφυγε σχεδόν αποκλειστικά στα ορυκτά καύσιμα: το γαιάνθρακα, το φυσικό αέριο και το πετρέλαιο. Η μετάβαση από την “τρέχουσα ανανεώσιμη” ενέργεια (πριν από την έναρξη της βιομηχανικής εποχής), στους “αποθηκευμένους” ενεργειακούς πόρους, αποτελεί ένα επαναστατικό γεγονός στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Όλος ο σύγχρονος αστικοβιομηχανικός πολιτισμός βασίστηκε ουσιαστικά στην εκμετάλλευση των ορυκτών καυσίμων και, προπάντων, του πετρελαίου, η οποία μεταμόρφωσε ριζικά την παραγωγική ικανότητα του ανθρώπου και οδήγησε σε μια εκπληκτική άνοδο του βιοτικού του επιπέδου. Συγχρόνως όμως αποτέλεσε και την απαρχή πολλών δεινών: τη δημιουργία θερμοκηπιακών αερίων, υπεύθυνων για την αύξηση της θερμοκρασίας της Γης και γενικότερα για την τραγική υποβάθμιση του περιβάλλοντος (ρύπανση, μόλυνση, υποβάθμιση της ποιότητας ζωής κ.λπ.).
Οι διαπιστώσεις βέβαια δεν αρκούν για την επίλυση του προβλήματος, θα πρέπει να συνοδεύονται από λύσεις. Τα αίτια της υπερθέρμανσης της Γης μας υποδεικνύουν και το είδος των μέτρων προς άρση των δυσμενών καταστάσεων, που συγκλίνουν σε μια γενναία απόφαση: μείωση, αρχικά, και σταδιακή κατάργηση των εκπομπών ρύπων, αλλαγή ενεργειακής –περιβαλλοντικής φιλοσοφίας.
Προς την κατεύθυνση αυτή κινείται η συμφωνία των Παρισίων (2015) σύμφωνα με την οποία: τα κράτη πρέπει να συγκρατήσουν την άνοδο της θερμοκρασίας μέχρι το 2100 «αρκετά κάτω» από τους 2 °C, οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα από ορυκτά καύσιμα θα πρέπει να φτάσουν στο απόλυτο μηδέν το διάστημα 2050-2070. Η δε προσεχής διάσκεψη για το κλίμα που θα γίνει στη Γλασκώβη τον Νοέμβριο, παρουσία 30.000 συνέδρων και τουλάχιστον 100 ηγετών, έχει θέσει ως στόχο να δεσμευθούν οι χώρες του πλανήτη σε ταχύτερη μείωση των ρύπων, ώστε να υπάρχουν πιθανότητες να συγκρατηθεί η άνοδος της παγκόσμιας θερμοκρασίας στον 1,5 βαθμό Κελσίου.
Προφανώς – και εδώ βρίσκεται η ουσία της υπόθεσης – αυτό προϋποθέτει την εγκατάλειψη των ορυκτών και μη ανανεώσιμων υλικών-πηγών ενέργειας και την προώθηση επενδύσεων σε ανανεώσιμες πηγές, όπως είναι η ηλιακή ακτινοβολία, ο άνεμος, η φυσική κίνηση του νερού (ποτάμια, κυματισμός της θάλασσας, παλίρροια), η γεωθερμία και η χημική ενέργεια της βιομάζας, με τη σύγχρονη αξιοποίηση νέων τεχνολογιών, και την εξοικονόμηση ενέργειας.
Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και η ΕΕ η οποία πρόσφατα, στις 14 Ιουλίου 2021, ενέκρινε την «ευρωπαϊκή πράσινη συμφωνία» με στόχο τη μείωση των εκπομπών κατά 55% έως το 2030 μεταφέροντας το στόχο νωρίτερα κατά 20 έτη. Ο στόχος θα επιτευχθεί αλλάζοντας την ενεργειακή πολιτική στη βιομηχανία, στα κτήρια, στις μεταφορές κ.λπ. Επομένως υφίστανται λύσεις για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, το ζητούμενο είναι η εφαρμογή τους.
Η οικοδόμηση ενός περιβαλλοντικά σταθερότερου μέλλοντος απαιτεί, προφανώς, την ύπαρξη ενός οράματος γι’ αυτό το μέλλον. Τα διδάγματα και οι εμπειρίες, παρελθόντος και παρόντος, οδηγούν στην αποδοχή μιας και μόνης άποψης: αυτής που συνδέεται με την αειφορία, ως μοντέλου ανάπτυξης. Σύμφυτη βέβαια με την παραπάνω λογική είναι η ευθύνη της κάθε γενιάς να διασφαλίζει στην επόμενη τη μεταβίβαση αμείωτου του φυσικού τμήματος του περιβάλλοντος και των στοιχείων της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Αυτή η έννοια της δικαιοσύνης μεταξύ των γενεών, που εμπεριέχει ένα βαθύτατο ηθικό χαρακτήρα, παραβιάζεται με αναρίθμητους τρόπους στη σημερινή κοινωνία μας.
