«Μια φορά κοιτάμε τον κόσμο, όταν είμαστε παιδιά. Τα υπόλοιπα είναι μνήμη».
(Louise Glück. Νομπελ λογοτεχνίας 2020: Από το ποίημά της «ΝΟΣΤΟΣ»)
Είναι γεγονός ότι ως Έλληνες καμαρώνουμε για το «Έπος της Αλβανίας». «Κορόιδο Μουσολίνι», τραγουδούσε η Βέμπο και μαζί της τραγουδά κάθε χρόνο τέτοια εποχή όλη η Ελλάδα. Ποια η τύχη των ηρώων του έπους;
Δεν είναι πάντα γνωστή βλέπετε η μοίρα των ηρώων. Υπάρχουν τυχεροί και άτυχοι. Σε άλλους η ιστορία φέρεται καλά, άλλους τους ξεχνά. Το σημερινό μας κείμενο είναι ένας ελάχιστος φόρος τιμής στους αφανείς, τους ξεχασμένους και τους ελάχιστα γνωστούς ήρωες του Ελληνοϊταλικού πολέμου και σε αυτούς οι μνήμες μας ανατρέχουν.
Άσμα ηρωικό και πένθιμο
Σύμφωνα με την ιστοσελίδα της Διεύθυνσης Ιστορίας του Στρατού «7.948 οι νεκροί του Ελληνοϊταλικού πολέμου στο μέτωπο της Αλβανίας» και η «Καθημερινή» με ειδική επετειακή έκδοση ρωτούσε πριν μερικά χρόνια: «Πού έπεσαν οι 7.948 νεκροί του Ελληνοϊταλικού πολέμου»; Έβγαλε φήμη η ιστορία ότι τους ξεχάσαμε; Και όμως έπεσαν εδώ κοντά μας. Διάσπαρτοι οι τάφοι σε πολλά σημεία της Βορείου Ηπείρου. Πέρα από το οργανωμένο ελληνικό στρατιωτικό νεκροταφείο στους Βουλιαράτες, έλληνες στρατιώτες και αξιωματικοί, που έπεσαν πολεμώντας στα βουνά της Αλβανίας, παραμένουν είτε άταφοι είτε θαμμένοι σε πρόχειρα νεκροταφεία ή ακόμη είναι άγνωστο τι απέγιναν. Τα Αρχεία της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού αναφέρουν πως από την έναρξη του πολέμου και μέχρι τις 28 Απριλίου 1941 οι απώλειες -φονευθέντες και εξαφανισθέντες- στο Αλβανικό μέτωπο έφτασαν τους 13.936 αξιωματικούς και οπλίτες. Από το σύνολο των νεκρών στις επιχειρήσεις εναντίον των Ιταλών, οι 7.796, έμειναν στην Αλβανία, θαμμένοι ή άταφοι, ενώ 5.960 ετάφησαν σε νεκροταφεία εντός του ελληνικού εδάφους. Από τη μελέτη των αρχείων, όπως επισημαίνει η Διεύθυνση, σε συνδυασμό με τη διασταύρωση πληροφοριών, προφορικών και καταγεγραμμένων σε προσωπικά ημερολόγια πολεμιστών, προέκυψαν συγκεκριμένα στοιχεία σύμφωνα με τα οποία είχαν οργανωθεί στρατιωτικά νεκροταφεία στις περιοχές: Ντραγκότι, Δέλβινο, Βόδινο, Χειμάρα, Ερσέκα, Ντεβόλ, Βουλιαράτες, Πόγραδετς, Πρεμετή, Κλεισούρα, Κορυτσά, Μπογάζι, Ροντόνι, Μοράβα, Κυπαρό, Πλατυβούνι, Γκόλικο, Τρεμπεσίνα, Πούντα Νόρνε, Σκουτάρα και άλλες περιοχές.
Σ’ αυτούς κυρίως είναι αφιερωμένο το ημερινό επετειακό μας κείμενο, σ’ αυτούς το «άσμα» ηρωικό και πένθιμο του Οδυσσέα Ελύτη, σ’ αυτούς και οι μνήμες μας, τους ξεχασμένους και από την ιστορία, τους «λατρεμένους μόνο από τη μάνα τους», χωρίς φυσικά να παραγνωρίζουμε τη θυσία των τιμηθέντων από την ιστορία λίγο ή πολύ. Το χρέος μας πρέπει ν’ αφορά όμως και τους καθόλου ή λιγότερο γνωστούς για την προσφορά και τη θυσία τους.
Ο πυροβολητής Δημήτριος Κωστάκης
Η ιστορία του γιαννιώτη πυροβολητή Δημητρίου Κωστάκη, ενός από τους πολλούς ήρωες του έπους του ‘40 για τους οποίους ελάχιστα έως καθόλου δεν ακούμε και δεν διαβάζουμε συχνά. Η πολιτεία τον είχε ξεχάσει. Τον θυμήθηκε μετά από πάνω από μισό αιώνα με μια προτομή του στη Σχολή Πυροβολικού. Ο Η.Α πάντως τίμησε τον θρυλικό Κωστάκη με σχετικά δημοσιεύματα (Αλέκος Ράπτης «Μια προτομή για τον ταγματάρχη Κωστάκη»), αλλά και με αφορμή επετείους για την 28η Οκτωβρίου. Οι συντοπίτες του από τα χωριά της Λάκκας Σουλίου έστησαν αργότερα προτομή του ήρωα κανονιέρη στη γενέτειρα του την Μπεστιά, ενώ στην Ελεούσα και στην Καλούτσανη, δύο δρόμοι έχουν το όνομά του με απόφαση των τοπικών αρχών.( Ποτέ δεν είναι αργά).
«Η είδηση κυκλοφόρησε αστραπιαία: Έρχεται ο Κωστάκης! Περιέργεια ανυπόμονη, συγκίνηση γέμισε όλους εμάς, που τον καρτερούσαμε να φτάσει. Και μια μέρα, το βήμα του βαρύ, βροντερό, αντρίκιο, ακούστηκε ν’ ανεβαίνει τη σκάλα της Διοίκησης Πυροβολικού. Ήταν ένας μάλλον ψηλός στ’ ανάστημα γέροντας, πρόσωπο χαρακωμένο από τα χρόνια και τις κακουχίες. Βροντούσε περπατώντας με την αχώριστη μαγκούρα του με νταϊλίκι πεισματερό.
– Γεια σας παιδιά!
Σταθήκαμε προσοχή να περάσει. Όμως στα χείλη μας σχεδιάστηκε κιόλας ένα χαμόγελο φιλικό. Ο γέροντας αυτός με την κολοκοτρωνέικη μορφή, την κόψη του οπλαρχηγού, ήταν ανώτερός μας, όμως όχι και διαφορετικός. Ο ταγματάρχης Κωστάκης ερχόταν ολόισια από τα σπλάχνα του λαού».
Με αυτόν τον τρόπο περιγράφει τον ταγματάρχη Δημήτριο Κωστάκη ο συγγραφέας Άγγελος Τερζάκης, που και αυτός πήρε μέρος στον ελληνοϊταλικό πόλεμο και κατέγραψε τις εμπειρίες του σε διηγήματά του. Ο Δημήτριος Κωστάκης ήταν ο θρυλικός πυροβολητής του έπους του ‘40 και η ιστορία του δεν καταγράφεται συχνά.
Γεννήθηκε στα Μπεστιά-Λάκκας Σουλίου, στα Γιάννενα. Έγινε δάσκαλος και δίδαξε σε σχολεία της περιοχής του. Σε νεαρή ηλικία πήγε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου για να αναζητήσει μια καλύτερη ζωή στην ελληνική παροικία. Επιστρέφει στην Ελλάδα το 1913 και κατατάσσεται εθελοντής του Ελληνικού Στρατού. Ο πόλεμος του ‘40 βρίσκει τον Κωστάκη απόστρατο ταγματάρχη, έμπειρο στρατιωτικό με παράσημα ανδρείας. Είχε αποστρατευθεί τον Φεβρουάριο του ‘40. Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς ανακαλείται στο στρατό έφεδρος εκ μονίμων. Είναι ταγματάρχης του πυροβολικού και, μαζί με τον Διοικητή της VIII Μεραρχίας, Υποστράτηγο Χαρ. Κατσιμήτρο και τον Συνταγματάρχη Παναγ. Μαυρογιάννη, αποτελούσαν το επιτελείο της Μεραρχίας. Οι Ιταλοί αρχίζουν την 28η Οκτωβρίου την επίθεση σε όλο το πλάτος του αλβανικού μετώπου. Τα ελληνικά τμήματα προκαλύψεως υποχωρούν στη βασική γραμμή άμυνας όπου βρίσκεται η VIII Μεραρχία. Οι Ιταλοί προωθούνται σε θέσεις μάχης στα Δολιανά και τον Παρακάλαμο. Το ελληνικό πυροβολικό βάλλει συνέχεια κατά πάνω τους.
Σύμφωνα με μαρτυρίες, ο Κωστάκης δεν χρησιμοποιούσε ποτέ όργανα μέτρησης πυροβόλου. Τα όργανα μέτρησης ήταν τα χέρια του! Έτσι έδειχνε στους πυροβολητές τις μοίρες δεξιά και αριστερά. Παράλληλα, εμψύχωνε τους στρατιώτες, ήταν φίλος και αδελφός για τους φαντάρος του. Αμέτρητα τα περιστατικά ηρωικής δράσης του Κωστάκη, στην ηπειρωτική γη. 4 με 5 Νοεμβρίου τα ελληνικά τμήματα (βόρεια του Καλαμά) προσπαθούν να αποφύγουν τα άρματα του αντιπάλου. Ιταλικά άρματα κάνουν επίθεση στα υψώματα Καλπακίου. Βάλλονται από το ελληνικό πυροβολικό, με επικεφαλής τον Δημήτριο Κωστάκη. Εχθρικά άρματα υποχωρούν και άλλα καταστρέφονται. Κατόρθωμα του Κωστάκη και των φαντάρων του.
Ο θρυλικός πυροβολητής Κωστάκης για πάνω από τρία χρόνια έζησε σε κατάσταση ομηρίας στη Γερμανία, στην Ιταλία και αλλού. Όλα αυτά μέχρι και τον Αύγουστο του 1945, οπότε απελευθερώνεται, μαζί με άλλους από τα ρωσικά στρατεύματα. Μετά τον πόλεμο ο Κωστάκης είχε κοινωνικό έργο στα Γιάννενα, επίτροπος στην Αγία Μαρίνα. Έφυγε από τη ζωή στις 3 Νοεμβρίου του 1961. Η Πολιτεία σημειωτέον απουσίαζε από την κηδεία. «Δεν υπήρχε εκπρόσωπος της ελληνικής κυβέρνησης. Ούτε ένα στεφάνι. Ούτε ένας τιμητικός πυροβολισμός πάνω από τον τάφο του, ούτε κιλλίβαντας», δήλωσε στενό συγγενικό του πρόσωπο. Η πατρίς αγνωμονούσα.
Είχαμε την τύχη να γνωρίσουμε αυτόν τον ήρωα του έπους του 1940. Οι μνήμες μας ανατρέχουν πολύ παλιά, στο μικρό οικογενειακό μας καφενείο στην οδό ΚΑ’ Φεβρουαρίου κοντά στο τζαμί Καλούτσανης. Εκεί στον κήπο του καφενείου, απέναντι από το πρακτορείο του ΚΤΕΛ, που τότε υπήρχε στην αρχή της οδού Αιακιδών. Δεν απείχε πολύ το σπίτι του στην οδό Σολωμού από τον κήπο όπου ο Κωστάκης έπινε τον καφέ του και δικαίωνε με την παρουσία του την ταμπέλα του καφενείου: «Η Εύανδρος Ήπειρος». Εμείς οι πιτσιρικάδες ακούγαμε τις ιστορίες από τους μεγάλους για τις οβίδες του πυροβολικού που ο Κωστάκης –έλεγαν- σκόπευε και τις έριχνε μέσα στο καζάνι του φαγητού των Ιταλών! Γέμιζαν τα νεανικά μας στήθη… εθνική περηφάνια. Ο ίδιος σοβαρός, λιγομίλητος, χωρίς καμιά έπαρση, δεν διεκδικούσε -φαίνεται- δάφνες. Άλλωστε η Πολιτεία πολύ αργότερα τον θυμήθηκε και τον τίμησε με μια προτομή. Τότε ήταν ένας ακόμη «αφανής» ήρωας του ‘40, «εμφανής» όμως σε όλους εμάς, που και σήμερα ακόμη διατηρούμε τη μνήμη του βαθιά χαραγμένη μέσα μας από τα παιδικά μας χρόνια, αλλά και σε τόσους άλλους που τον γνώρισαν σε καιρό πολέμου κυρίως, όπως γράφει ο Τερζάκης.
Ο ταγματάρχης Γεώργιος Παπαδόπουλος
Υπάρχουν πολλοί σχετικά αφανείς ήρωες της περιόδου του έπους του ‘40. Ο Ταγματάρχης Γεώργιος Παπαδόπουλος από το Πολύλοφο Ιωαννίνων. Γιος του Ιωάννη -Γιαννάκη Παπαδόπουλου, γι’ αυτό και στο χωριό τον έλεγαν Γιώργο Γιαννάκη. Αξιωματικός, προερχόμενος από το στράτευμα όταν κλήθηκε να υπηρετήσει τη θητεία του, τελικά παρέμεινε μόνιμος στον στρατό. Προσχώρησε στην «Εθνική Άμυνα» 1917-1918, παρών στο Μακεδονικό μέτωπο και στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Ο πόλεμος του ‘40 τον βρήκε ταγματάρχη στο 12ο Σύνταγμα Πεζικού της 2ης Μεραρχίας Πελοποννήσου, η οποία κλήθηκε να ενισχύσει την 8η Μεραρχία, η οποία είχε δεχθεί την πρώτη μεγάλη επίθεση των Ιταλών. Αρχές του Δεκέμβρη του ‘40 το 12ο Σύνταγμα εξορμούσε από την Καστάνιανη για τη μάχη του Αργυροκάστρου. Το τάγμα του είχε εντολή να καταλάβει με κάθε θυσία το ύψωμα 613 (υψ. 504) στην περιοχή Σκουτάρα Β/Δ της Χειμάρρας. Πάνω στο ύψωμα ήταν οχυρωμένο ένα τάγμα Ιταλών που αμυνόταν σθεναρά και το έδαφος ήταν δυσπρόσιτο. Η μάχη ήταν σκληρή μέσα σε χιονοθύελλα και, ενώ πλησίαζαν στην κορυφή, σκοτώνεται δίπλα του ο σκοπευτής του οπλοπολυβόλου. Ο Ταγματάρχης παίρνει ο ίδιος το όπλο και δίνει εντολή για την τελική επίθεση. Στην έφοδο ένας ιταλός στρατιώτης υποχωρώντας ρίχνει μια ριπή που βρίσκει τον Παπαδόπουλο στο στήθος. Έτρεξαν οι στρατιώτες να βοηθήσουν να τον μεταφέρουν στα μετόπισθεν. Χτυπημένος παρότρυνε τους άνδρες του να μην σταματήσουν, αλλά να προχωρήσουν και να καταλάβουν το ύψωμα: «Αφήστε με εμένα τρέξτε να καταλάβετε το ύψωμα και να σιγουρέψετε την επιτυχία της αποστολής και μετά εμένα». Ήταν η τελευταία του εντολή. Άφησε την τελευταία του πνοή εκεί στο ύψωμα 613 και το όνομά του έγινε σύμβολο ανδρείας σε ολόκληρη τη Μεραρχία. Το ημερολόγιο έγραφε 4η Ιανουαρίου του 1941 (τα στοιχεία από το βιβλίο του Κώστα Παπαγγέλη «Ιστορία Κοβίλιανης- Πολυλόφου» και από τα Αρχεία της Δ/νσης Ιστορίας Στρατού).
Η πινακίδα που η κοινότητα Πολυλόφου τοποθέτησε στις αρχές του 1960 στον δρόμο, όπου το σπίτι της οικογένειας υπήρξε, έστω μια μικρή τιμή στη μνήμη του ταγματάρχη που έπεσε μαχόμενος κατά των κατακτητών. Βλέπαμε τότε την πινακίδα με το όνομα «Οδός Ταγματάρχου Γ. Παπαδόπουλου» και δεν γνωρίζαμε την θυσία του, μέχρι που μάθαμε γι’ αυτή από κάποιο σχολικό βιβλίο ιστορίας, στο οποίο αναφερόταν η μάχη για την υπεράσπιση του υψώματος από τον ταγματάρχη Παπαδόπουλο. Οι μνήμες μας για τον αφανή ταγματάρχη ξεκινούν από αυτή την πινακίδα στο δρομάκι του Πολυλόφου που καταλήγει στην παλιά θαυμάσια εκκλησία του Αη Γιάννη. Κάποιος εκπαιδευτικός, όπως φαίνεται, φρόντισε να μην πάει χαμένη η θυσία του για την πατρίδα και τη συμπεριέλαβε στο σχολικό βιβλίο. Έτσι έμεινε στην ιστορία και με την πινακίδα στη γενέτειρά του. Είναι και αυτή μια μικρή τιμή στη μνήμη μιας μεγάλης θυσίας.
Μνήμες ζωντανές
Οι προσωπικές μας μνήμες φυσικά δεν περιορίζονται μόνο στους δύο συμπατριώτες. Το έπος του ’40 είναι βαθιά χαραγμένο στη μνήμη μας γιατί λίγο πολύ όλοι μας έχουμε έναν δικό μας που πολέμησε, σκοτώθηκε ή τραυματίστηκε ή βγήκε στα βουνά και πολέμησε τον φασισμό και τον ναζισμό. Αρκούν αυτά τα λίγα στη μνήμη όσων πολέμησαν, αγωνίσθηκαν, έπεσαν για ιδανικά που διαφοροποιούν τον άνθρωπο. Η μνήμη μας όμως στέκεται περισσότερο στους ανώνυμους, στους άτυχους της ιστορίας, οι οποίοι κάπου χάθηκαν εκεί στην Αλβανία για να γιορτάζουμε εμείς το Αλβανικό έπος του 40. Η μνήμη μας ζωντανή, όπως τότε που ήμασταν παιδιά.
