Απόψε, σε εκδήλωση στα Γιάννενα θα μνημονευτούν οι Εβραίοι της πόλης, που εκτοπίστηκαν και σκοτώθηκαν από τους Γερμανούς ναζί και τους συνεργάτες τους.
Από τη λίστα με τα σχεδόν 2.000 ονόματα, που είναι αναρτημένα στη Συναγωγή των Ιωαννίνων, λείπει ο θείος Μωρίς. Θα μιλήσω γι’ αυτόν σήμερα για να μην ξεχαστούν στη γενέτειρά τους αυτός και οι άλλοι δολοφονημένοι Γιαννιώτες, που ζούσαν τότε στη Γαλλία (Εικόνα 1).
Παιδικά χρόνια στα Γιάννενα
Ο Μωρίς Λεβής γεννήθηκε στις 20 Δεκεμβρίου του 1868 στα Γιάννενα. Οι γονείς του, Νταβιτσόν Εφέντης και κυρά Χαννούλα Λεβή, ζούσαν τότε στο μέγαρο που στέκεται στη γωνία των οδών Κουντουριώτου και Ζάππα. Η πλάκα με το έτος ανέγερσης του κτιρίου διατηρείται στην πρόσοψη του σημερινού σούπερ μάρκετ: 1866. Ο Μωρίς γεννήθηκε στο νεόκτιστο μέγαρο λίγους μόνο μήνες πριν τη μεγάλη πυρκαγιά του 1869, που κατέστρεψε εκατοντάδες κτίσματα στα Γιάννενα κι έφτασε μόλις λίγα μέτρα από το σπίτι του. Μεγάλωσε κοντά στο Κουρμανιό, έξω από το Κάστρο, περιτριγυρισμένος από την πολυμελή οικογένεια Λεβή, τους άλλους Εβραίους της γειτονιάς, αλλά και τους Χριστιανούς. Οι δύο κοινότητες συνυπήρχαν και γειτόνευαν ειρηνικά στην περιοχή. Είχε στο σπίτι πέντε αδέλφια, τον Ματαθιούλη (γεννημένο το 1862), τον Σαμ (γεννημένο το 1866), τη Σαρίνα (που γεννήθηκε το 1873), τον Νισήμ (τον γιατρό και φωτογράφο, που γεννήθηκε το 1875) και τον προπάππου μου τον Αβραμάκη (γεννημένο το 1877). Στο σπίτι όλοι μιλούσαν ελληνικά, όπως και οι άλλοι Ρωμανιώτες Εβραίοι. Ήταν όλοι αυτόχθονες, με τον παλιότερο γνωστό τάφο στα εβραϊκά μνήματα της πόλης να ανήκει σε μέλος της οικογένειας Λεβή από το 1426.
Ο πατέρας του Μωρίς, ο Νταβιτσόν Εφέντης, ήταν προύχοντας, όχι μόνο για την ισραηλιτική κοινότητα και το βιλαέτι των Ιωαννίνων. Η φήμη του έφτανε μέχρι την Πόλη και την Πύλη.
Κάποια στιγμή στα εφηβικά του χρόνια, θα ‘ταν γύρω στο 1885, ο Μωρίς έφυγε από τα Γιάννενα για να σπουδάσει μηχανολόγος μηχανικός στη Γαλλία. Δεν ξέχασε ποτέ ούτε τη γενέτειρά του, την οποία επισκέφτηκε αρκετές φορές μετά, ούτε βέβαια και την οικογένειά του με την οποία διατήρησε στενή επαφή σε όλη του τη ζωή. Αν και τον βλέπουμε σε μεταγενέστερες φωτογραφίες με μια σύντροφο, δεν παντρεύτηκε ποτέ.
Τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας με τους λιθάνθρακες
Μετά το τέλος τον σπουδών του, ο Μωρίς αναμείχτηκε στην ηλεκτροπαραγωγή. Ήταν πρωτοπόρος για την οικογένεια σε ένα κλάδο τον οποίο ακολούθησαν αργότερα και άλλα μέλη της. Θυμίζω ότι η ηλεκτροπαραγωγή σε μεγάλη κλίμακα ήταν κάτι εντελώς καινούργιο το 1900. Υπήρξε μια από τις κύριες «ατραξιόν» στη διεθνή έκθεση του Παρισιού εκείνης της χρονιάς, την οποία ο Μωρίς επισκέφτηκε με τα αδέλφια του (Εικόνα 2). Μαζί με την ηλεκτροφώτιση, στα εγκαίνια της έκθεσης τον Απρίλιο του 1900 επρόκειτο να παρουσιαστεί και η πρώτη γραμμή του υπογείου ηλεκτρικού σιδηροδρόμου του Παρισιού, η σημερινή γραμμή 1 του Μετρό. Όμως, το έργο καθυστέρησε και τα εγκαίνια της γραμμής έγιναν αρκετές εβδομάδες αργότερα, τον Ιούλιο. Θα προσθέσω και άλλη μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια: Ο υπόγειος σιδηρόδρομος της Κωνσταντινούπολης, στο σημερινό τούνελ κοντά στο Πέρα, υπήρχε ήδη από τον Ιανουάριο του 1875!
Το 1907 τον βλέπουμε να ιδρύει στο Παρίσι μια εταιρεία παραγωγής φούρνων για την καύση λιθάνθρακα. Με την τεχνική γνώση από αυτές τις κατασκευές απέκτησε αρκετά διπλώματα ευρεσιτεχνίας, όπως ένα το 1909 σχετικό με βελτιώσεις στην παραγωγή καύσιμου αερίου από λιθάνθρακες. Θα βρείτε αντίγραφο της πατέντας να πωλείται από την Amazon στο διαδίκτυο! Το 1911 έλαβε ένα δεύτερο δίπλωμα σχετικό με την «ανάκτηση με μορφή θειικού αμμωνίου της αμμωνίας που περιέχεται σε αέρια απόσταξης». Και το 1918 πήρε ένα τρίτο δίπλωμα σχετικό με «φούρνο καύσης λιθάνθρακα, ο οποίος μπορεί να θερμανθεί με πλούσιο ή με φτωχό αέριο καύσιμο». Στην τρίτη αυτή πατέντα, η διεύθυνση της εταιρείας του είναι λεωφόρος των Ηλυσίων Πεδίων (Champs Elysees) 28, με αριθμό τηλεφώνου 57-25!
Τον Ιούνιο του 1913 ο Μωρίς διορίζεται στο διοικητικό συμβούλιο των Ορυχείων Σιδήρου Λαράθ της Αλγερίας, η οποία ήταν τότε γαλλική αποικία (Mines de Fer de Larrath). Το συμβούλιο αυτό έδρευε στο Παρίσι.
Κάποια στιγμή γύρω στο 1900 είχε αλλάξει και το επίθετό του. Ο Μωρίς Λεβής του Νταβιτσόν έγινε Μωρίς Νταβισιόν. Θέλησε άραγε, όπως πολλοί άλλοι Εβραίοι στη Γαλλία, να κρατήσει ένα «χαμηλό προφίλ» κρύβοντας την εβραϊκή καταγωγή του, επιδιώκοντας να αφομοιωθεί σε μια «λαϊκή» και μη-θρησκευτική γαλλική κοινωνία; Δεν το γνωρίζω. Θυμίζω ότι τα χρόνια εκείνα εκδηλώθηκαν δύο βίαιες αντιπαραθέσεις στη γαλλική κοινωνία: Η πρώτη είχε σχέση με την υπόθεση Ντρέυφους και την άδικη, όπως περίτρανα αποδείχτηκε αργότερα, καταδίκη, καθαίρεση και φυλάκιση στο Νησί του Διαβόλου του εβραίου λοχαγού του γαλλικού στρατού. Η αντιπαράθεση αυτή ήταν προπομπός των fake news και των πλαστογραφιών μέσω τεχνητής νοημοσύνης των ημερών μας (τα deepfakes, τα οποία αν δεν τα έχετε ακουστά ακόμη, δυστυχώς θα τα μάθετε σύντομα). Η υπόθεση Ντρέυφους έβγαλε στην επιφάνεια όλη την ασχήμια του αντισημιτικού στοιχείου στη Γαλλία. Η δεύτερη αντιπαράθεση της εποχής σχετιζόταν με τον ρόλο της θρησκείας (της χριστιανικής) στη γαλλική εκπαίδευση και κοινωνία.
Ο Γιαννιώτης που ηλεκτροδότησε την Γαλλία
Εικόνα 3: Σχεδιάγραμμα και φωτογραφία των περίφημων «φούρνων Νταβισιόν» σε εργοστάσιο ηλεκτροπαραγωγής στο Λενς της Γαλλίας, από δημοσιεύσεις του 1925 και 1927.
Όπως και να’ χει το πράγμα, ο Μωρίς, με το επίθετο Νταβισιόν πλέον, εκμεταλλευόμενος τις πατέντες του, ίδρυσε μια εταιρεία που κατασκεύαζε φούρνους λιθάνθρακα. Σε βιβλία της εποχής βρήκα φωτογραφίες και σχεδιαγράμματα των φούρνων Νταβισιόν (Εικόνα 3). Σύμφωνα με αναφορές σχετικές με την υποδομή των εργοστασίων παραγωγής ηλεκτρισμού της χώρας στα τέλη της δεκαετίας του 1920, οι φούρνοι «Νταβισιόν» ήταν διαδεδομένοι τότε στην ηλεκτροπαραγωγή της Γαλλίας.
Εφευρέτης και επιχειρηματίας στη Γαλλία λοιπόν, και μάλιστα ιδιαίτερα επιτυχημένος, ο θείος Μωρίς από τα Γιάννενα. Τον βλέπουμε να περνάει τις διακοπές του σε θέρετρα όπως το Grand Hotel στα λουτρά του Vittel ή στην παραλία της πόλης La Baule sur Mer κοντά στις εκβολές του ποταμού Λίγηρα (Εικόνα 4). Συχνά παραθέριζε συντροφιά με συγγενείς του από τα Γιάννενα. Δεν ήταν άπορος, όταν έφυγε έφηβος από τη γενέτειρά του, αλλά χάρη στις εφευρέσεις και την επιχειρηματικότητά του, πρέπει να απέκτησε μεγάλη περιουσία στη Γαλλία.
Δεν ξέχασε τις ρίζες του στην Ελλάδα. Σε μελέτη του 1919 από το Παρίσι, σχετικά με την καύση του ιδιόμορφου ελληνικού λιγνίτη, ο 36χρονος τότε καθηγητής Χημικής Τεχνολογίας και Φυσικής Χημείας στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο Δημήτριος Ε. Τσακαλώτος αναφέρει ότι συμβουλεύτηκε τον «αρχιμηχανικό της Εταιρείας Fours a Coke κ. Davicion». Στη συνάντησή τους, ο Μωρίς του «υπέβαλλε και υπόμνημα περί της χρησιμοποιήσεως εν γένει των λιγνιτών». Καλό είναι να θυμόμαστε στις μέρες μας, καθώς ετοιμάζουμε την απόσυρση των σχετικών μονάδων παραγωγής, ότι οι λιγινιτομονάδες, παρά τα ελαττώματά τους, αποτέλεσαν καίρια πηγή ηλεκτροδότησης και ανάπτυξης για την Ελλάδα τον 20ο αιώνα. Ο νέος και πολλά υποσχόμενος καθηγητής Τσακαλώτος, πρόγονος του πρώην υπουργού Ευκλείδη, δυστυχώς πέθανε στη Ζυρίχη λίγες μόνο εβδομάδες αργότερα.
Ξεκινώντας από ένα απλό διαμέρισμα στην οδό Maubeuge 7 κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό Gare du Nord στο Παρίσι, όπου τον είχε φωτογραφήσει την Κυριακή 21 Φεβρουαρίου 1909 ο μικρός του αδελφός ο Νισήμ (βλ. «Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή: 1898-1944» Εκδόσεις Καπόν), ο Μωρίς μετακόμισε σε ένα πολυτελέστατο κτίριο στην avenue Charles Floquet 50. Στον ίδιο δρόμο, στον αριθμό 3, ζούσαν από το 1927 ο διάσημος γάλλος συγγραφέας και διπλωμάτης Πολ Μοράν (Paul Morand) μαζί με την ελληνορουμάνα σύζυγο του Ελένη Χρυσοβελώνη, πρώην πριγκίπισσα Δημητρίου Σούτσου, την οποία λέγεται ότι είχε ερωτευτεί ο Μαρσέλ Προυστ. Εκεί επίσης είχε διαμείνει και ο ιρλανδός συγγραφέας Τζέιμς Τζόυς (James Joyce). Ο πύργος του Άιφελ δέσποζε πάνω από τα διαμερίσματά τους, τα οποία βρίσκονται ένα τετράγωνο από το πεδίο του Άρεως (το Champ de Mars), σε χώρο όπου είχε στηθεί η διεθνής έκθεση το 1900. Λέγεται ότι ο πατέρας της Ελένης, ο τραπεζίτης Νικόλαος Χρυσοβελώνης, αρνήθηκε να την επισκεφτεί εκεί, επειδή φοβόταν μήπως πέσει και τον πλακώσει ο ύψους 300 μέτρων πύργος (Εικόνα 5)!
Το Ξενοδοχείο των Δύο Κόσμων
Δεν έχει δυστυχώς ευχάριστο τέλος η ιστορία αυτή. Με δική τους πρωτοβουλία και κάτω από τα βλέμματα γειτόνων όπως ο Μοράν και η Χρυσοβελώνη (οι οποίοι ίσως έλειπαν εκείνες τις μέρες στη Ρουμανία όπου ο Μοράν είχε γίνει πρεσβευτής του κατοχικού καθεστώτος του Βισύ), οι γαλλικές αρχές κατοχής του στρατάρχη Πεταίν οργάνωσαν μαζικές συλλήψεις των Εβραίων του Παρισιού. Στοχοποίησαν πρώτα τους αλλοδαπούς Εβραίους. Συνέλαβαν πολλούς στις 16 Ιουλίου του 1942, τους οδήγησαν πρώτα στον ποδηλατοδρόμιο του Παρισιού (το Vel d’Hiv, οποίο βρισκόταν μόλις 500 μέτρα από το σπίτι του Μωρίς) και μετά στο στρατόπεδο στο προάστιο Ντρανσύ.
Άλλοι, μαζί τους και πολλοί από τους Εβραίους από την Ελλάδα, συνελήφθησαν στις αρχές Νοεμβρίου του 1942. Μαζί τους και ο καημένος ο θείος Μωρίς. Έλληνας υπήκοος και 74 χρονών τότε, μάλλον θανατώθηκε αμέσως μόλις έφτασε το τρένο στο Άουσβιτς στις 16 Νοεμβρίου του 1942, πέντε μέρες μετά την αναχώρηση από το Ντρανσύ. Εκτοπίστηκε 17 ολόκληρους μήνες πριν από τον αδελφό του Νισήμ και τους άλλους αγαπημένους συγγενείς του στα Γιάννενα. Δεν θα βρείτε το όνομά του στο μνημείο με τα θύματα του Ολοκαυτώματος στα Γιάννενα. Θα το βρείτε όμως στο Παρίσι (Εικόνα 6).
Μετά τον πόλεμο, ο δικηγόρος παππούς μου Ασέρ Μωυσής προσπάθησε (με πληρεξούσιο από την υπόλοιπη οικογένεια Λεβή) να μάθει τι απέγινε η περιουσία του θείου Μωρίς. Όπως και πολλοί άλλοι, βρέθηκε αντιμέτωπος με τη γραφειοκρατία του γαλλικού κράτους. Τη διαδικασία περιγράφει γλαφυρά ο διάσημος γάλλος συγγραφέας Ζαν Κλοντ Γκραμπέρ (σεναριογράφος γνωστών έργων του Φρανσουά Τρυφώ, του Κώστα Γαβρά και πολλών άλλων) στο θεατρικό του έργο «Το Ραφτάδικο».
Στο αυτοβιογραφικό αυτό έργο, ο συγγραφέας αναφέρεται στα τέσσερα χρόνια που χρειάστηκε η μητέρα του (από το 1945 ως το 1949) για να πάρει μια κρατική βεβαίωση ότι ο σύζυγός της και πατέρας του μικρού Ζαν Κλοντ και του αδελφού του είχε πεθάνει. Όταν τελικά κατάφερε να αποσπάσει το επίσημο έγγραφο από το γαλλικό δημόσιο, το πιστοποιητικό έγραφε ως τόπο θανάτου το Ντρανσύ, με ημερομηνία τη μέρα που ο πατέρας του είχε φορτωθεί στο τρένο για το γερμανικό στρατόπεδο στην Πολωνία.
Βλέποντας την αναγραφή «Απέθανε εις Ντρανσύ» στο πιστοποιητικό, μια από τις πρωταγωνίστριες του θεατρικού έργου φωνάζει με θυμό:
– Δεν αναφέρουν ότι πρόκειται για ημερομηνία αναχώρησης… Βάζουν απέθανε εις Ντρανσύ, τελεία και παύλα.
– Γιατί δεν έβαλαν ότι αναχώρησε για την Πολωνία;
– Δηλαδή, αφού δεν το έβαλαν στα χαρτιά τους με όλες τις επίσημες σφραγίδες, κανείς δεν έφυγε για εκεί πέρα, κανείς δεν ανέβηκε ποτέ στα βαγόνια τους, κανείς δεν κάηκε… Απλά, όλοι πέθαναν στο Ντρανσύ. Ποιος θα τους θυμηθεί;
– Γιατί δεν το βάζουν; Γιατί δεν βάζουν απλά την αλήθεια; Γιατί να μην βάλουν: Τον πέταξαν ζωντανό στις φλόγες; Γιατί;
Έτσι και ο Ασέρ Μωυσής χρειάστηκε να παραμείνει εβδομάδες ολόκληρες στο Παρίσι, για να διεκδικήσει μέσα από τη γαλλική γραφειοκρατία ό,τι λίγο είχε απομείνει από τα περιουσιακά στοιχεία του θείου Μωρίς. Πήρε και αυτός χαρτιά με την ένδειξη ότι ο Μωρίς είχε πεθάνει στο Ντρανσύ, πράγμα που δημιούργησε σύγχυση για πολλά χρόνια σχετικά με την ακριβή ημερομηνία θανάτου.
Ειρωνεία της τύχης είναι και το όνομα του ξενοδοχείου, στο οποίο διέμεινε τότε ο παππούς μου στο Παρίσι. Το θυμάται ακόμη ο πατέρας μου Ραφαήλ, επειδή τον είχαν εντυπωσιάσει δύο γήινες σφαίρες στο λογότυπο των επιστολών από τον πατέρα του: Hotel des Deux Mondes, «Το Ξενοδοχείο των Δύο Κόσμων» (Εικόνα 7). Ένα όνομα το οποίο κατά σύμπτωση χρησιμοποίησε πολλά χρόνια αργότερα ο γάλλος δραματουργός Ερίκ-Εμανουέλ Σμιτ (Éric-Emmanuel Schmitt) στο ομώνυμο θεατρικό του έργο, για να περιγράψει κάποιον τόπο μεταξύ ζωής και θανάτου…
Προς τιμήν του ίδιου και της μνήμης του, στις 16 Ιουλίου του 1995 ο τότε πρόεδρος της Γαλλίας Ζακ Σιράκ αναγνώρισε τον ρόλο του κράτους στη συμφορά που βρήκε τους Εβραίους στη χώρα του. Θυμάμαι να ακούω με συγκίνηση τον λόγο, που αναφώνησε στον χώρο του παλιού χειμερινού ποδηλατοδρομίου Vel d’Hiv:
«Υπάρχουν, στη ζωή ενός κράτους, ορισμένες στιγμές που πληγώνουν τη μνήμη, και την ιδέα που έχει κανείς για τη χώρα του. Τέτοιες στιγμές είναι δύσκολο να τις αναφέρει κανείς, επειδή δεν ξέρει πάντα πώς να βρει τις σωστές λέξεις για να ανακαλέσει τη φρίκη, για να αναφερθεί στον θρήνο αυτών που έζησαν την τραγωδία. Αυτών που η ψυχή και το κορμί τους σημαδεύτηκαν για πάντα από την ανάμνηση εκείνων των δακρύβρεχτων και επαίσχυντων ημερών. Είναι δύσκολο να τις αναφέρουμε, επειδή οι σκοτεινές αυτές ώρες αμαυρώνουν για πάντα την ιστορία μας και αποτελούν μια προσβολή για το παρελθόν και τις παραδόσεις μας. Ναι, η εγκληματική τρέλα του κατακτητή υποβοηθήθηκε, ο καθένας το ξέρει, από Γάλλους – υποβοηθήθηκε από το γαλλικό κράτος».
Για να καταλήξει: «Σίγουρα έγιναν λάθη, υπάρχουν σφάλματα, υπάρχει ένα συλλογικό σφάλμα. Αλλά υπάρχει επίσης και η Γαλλία, μια συγκεκριμένη ιδέα της Γαλλίας, καμαρωτή, γενναιόδωρη, πιστή στις παραδόσεις της, στην ιδιοφυία της. Αυτή η Γαλλία δεν ήταν ποτέ Βισύ».
Αν ποτέ βρεθείτε στο Παρίσι και πάρετε το τρένο από το αεροδρόμιο Σαρλ Ντε Γκωλ προς την πόλη του Παρισιού, θα περάσετε από τον σταθμό του Ντρανσύ. Θυμηθείτε τότε τον εφευρέτη και επιχειρηματία Μωρίς Νταβισιόν Λεβή, που ήταν γέννημα και θρέμμα των Ιωαννίνων. Μαζί με τον Μωρίς, στη γαλλική λίστα των θυμάτων από την Ελλάδα βρήκα έντεκα ακόμη Γιαννιώτες (Πίνακας). Ίσως να υπάρχουν και άλλοι.
Στις λίστες των εκτοπισμένων από τη Γαλλία, βρίσκουμε επίσης πάνω από 1.600 άλλα ονόματα ανθρώπων, που γεννήθηκαν στην Ελλάδα. Οι περισσότεροι ήταν από τη Θεσσαλονίκη, αλλά βλέπουμε και ονόματα από την Κέρκυρα, τη Ρόδο, την Κρήτη, τη Λάρισα, την Καβάλα, την Ξάνθη, τις Σέρρες, τη Δράμα, τη Χίο, το Διδυμότειχο και την Αθήνα. Δεν τους ξεχνούμε.
ΥΓ. Στο τρένο της 11ης Νοεμβρίου 1942, μαζί με τον Μωρίς Νταβισιόν Λεβή, ήταν και ο γέρος και τυφλός Ναφταλί Γκραμπέρ, παππούς του σεναριογράφου Ζαν Κλοντ.
