Οι χάρτες αυτοί-πολεοδομικά σχέδια είναι πολλαπλά χρήσιμοι για τον σημερινό μελετητή, διότι αφενός διασώζουν την υπάρχουσα (τότε) πολεοδομική- οικιστική οργάνωση της πόλης, αφετέρου, το σημαντικότερο κατά τη γνώμη μου, εκφράζουν και προβάλλουν στο μέλλον την αντίληψη-όραμα των συντακτών και κατ’ επέκταση της εποχής, για την όψη και λειτουργία των Ιωαννίνων. Συγχρόνως, η αποκρυπτογράφηση του περιεχομένου των ρυμοτομικών-πολεοδομικών χαρτών-σχεδίων οδηγεί τον μελετητή του σήμερα σε διαπιστώσεις για το μέγεθος εφαρμογής των προτεινόμενων παρεμβάσεων στην πόλη. Κατά πόσον δηλαδή οι προτάσεις των τότε μελετητών υιοθετήθηκαν από τις αρμόδιες αρχές, υλοποιήθηκαν, σε ποιο βαθμό και ποια τα ποιοτικά και ποσοτικά αποτελέσματα των παρεμβάσεων στα σημερινά Γιάννενα. Δηλώνεται βέβαια εξαρχής ότι στο παρόν σημείωμα δεν επιχειρείται κατά κανένα τρόπο η ενδελεχής ανάλυση των εφαρμογών ή μη των πολεοδομικών χαρτών-σχεδίων, στα οποία αναφέρεται ο Θανάσης Ζυγούρης. Στόχος μου είναι, ως κάτοικος αυτής της πόλης, με την εμπειρία και την κτηθείσα γνώση δεκαετιών, να αναδείξω, επιλέγοντας συγκεκριμένες προτάσεις των συντακτών των χαρτών σε στοχευμένα σημεία των Ιωαννίνων, τις προθέσεις τους αφενός να καταγράψουν την υφιστάμενη κατάσταση (οικιστική-πολεοδομική), αφετέρου με τις παρεμβάσεις τους να επιχειρήσουν τη μετατροπή μιας «τουρκόπολης» παρελθόντων εποχών σε μια σύγχρονη ευρωπαϊκή πόλη, όσο αυτό ήταν εφικτό.
Εάν παραβλέψουμε τα σχέδια στα οποία έχει αποτυπωθεί (μόνο) η υφισταμένη τότε πολεοδομική κατάσταση, οι υπόλοιποι χάρτες που εμπεριέχουν παρεμβάσεις μετατροπής και εκσυγχρονισμού των Ιωαννίνων, αποδεικνύουν όχι μόνον το ριζοσπαστικό πνεύμα των μελετητών, αλλά και πώς θα ήταν η πόλη αυτή, εάν εφαρμοζόταν, έστω εν μέρει, τα πολεοδομικά αυτά σχέδια. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι όλες οι προτάσεις παρέμβασης στη ρυμοτομία της πόλης δεν ήταν ρηξικέλευθες. Π.χ. το σχέδιο του Bernasconi (1904-1916), χαρακτηρίζεται από συντηρητικές προτάσεις διαχείρισης της υπάρχουσας κατάστασης. Επίσης oρισμένοι χάρτες, όπως προαναφέρθηκε, απλά αποτυπώνουν υπάρχουσες καταστάσεις (1905, 1908).
Οι πλέον πρωτότυπες ιδέες ανάπλασης των Ιωαννίνων συνδέονται με το εγκεκριμένο σχέδιο του 1915, δηλ. ελάχιστα χρόνια μετά την ενσωμάτωση της πόλης στο ελληνικό κράτος (1913). Εδώ δε εστιάζεται και η σύγκριση του χθες με το σήμερα η οποία επιχειρείται στα παρακάτω και αιτιολογεί τη σημερινή παρέμβασή μου. Αναφέρομαι βέβαια ενδεικτικά και παραδειγματικά σε ορισμένες και στοχευμένες περιπτώσεις.
Περίπτωση πρώτη: Το σχέδιο του 1915 προέβλεπε, μεταξύ των άλλων, εκτός από τη δημιουργία μιας κεντρικής πλατείας, αυτής που υφίσταται και σήμερα απέναντι από το κτήριο της Περιφέρειας, τη δημιουργία δύο νέων, μία στη σημερινή πλατεία Πάργης και μια δεύτερη στη συμβολή των οδών Ναπολέοντος Ζέρβα και Καποδιστρίου (τούρκικοι καφενέδες για τους παλιούς). Η πρόταση για την κεντρική πλατεία υλοποιήθηκε και ο χώρος, αφού πέρασε από διάφορες φάσεις σήμερα ξανα- ανα- διαμορφώνεται (με λίαν αμφίβολο, κατά τη γνώμη μου, αισθητικό αποτέλεσμα). Σε άλλο θέμα όμως ήθελα να σταθώ: ο μισός χώρος της πλατείας «προσφέρεται» στους πεζούς. Ο άλλος μισός όμως, εξακολουθεί να διατίθεται για την κυκλοφορία των τροχοφόρων καταργώντας το ενιαίο του χώρου. Πιστεύω ότι, σκεπτόμενοι αναχρονιστικά, οδηγούμαστε σε απώλεια της ευκαιρίας μέσω μιας ουσιαστικής παρέμβασης να επεκτείνουμε και διευρύνουμε το δίκτυο των υφιστάμενων πεζοδρόμων. Όσον αφορά την περίπτωση της πλατείας Πάργης και εδώ εφαρμόστηκαν και επικρατούν ημίμετρα: Ο μισός χώρος συνιστά άξονα οδικής κυκλοφορίας, με μεγάλη μάλιστα κίνηση, το δε μεγαλύτερο τμήμα της υπόλοιπης πλατείας καταλαμβάνεται από τραπεζοκαθίσματα. Πώς αξιοποιείται λοιπόν η πρόταση του σχεδίου 1915 για τη δημιουργία-λειτουργία πλατείας στον συγκεκριμένο χώρο; Όσον αφορά δε την πρόταση για δημιουργία πλατείας στη Λούτσα, (συμβολή Ναπολέοντος Ζέρβα και Καποδιστρίου), αυτή παρέμεινε αποτυπωμένη μόνο στο σχέδιο και στο μυαλό των μελετητών και δεν έλαβε χώρα ούτε καν η ρυμοτόμηση…
Περίπτωση δεύτερη: Το σχέδιο, εκπληκτικά πρωτοποριακό για την εποχή του, προτείνει δύο κυκλικούς κόμβους, εν έτει 1915, μάλιστα. Έναν στη συμβολή Δωδώνης και Σαλαμάγκα και έναν δεύτερο στην περιοχή τζαμί Καλούτσιανης. Αντ’ αυτών, η περιοχή στη Δωδώνης κτίστηκε «μεγαλοπρεπώς» με μοναδικό θετικό τη διάνοιξή της και την αύξηση του πλάτους της, ο δε κόμβος στο τζαμί Καλούτσιανης, όπου θα δημιουργείτο ένας ευρύς χώρος και θα αναδεικνυόταν το τέμενος- μνημείο, παρέμεινε ως είχε. Σήμερα μετά 100 χρόνια, αναπλάθεται μόνο το τζαμί, χωρίς άλλες ουσιαστικές παρεμβάσεις, αφού ο χώρος που προβλεπόταν για πλατεία οικοδομήθηκε.
Περίπτωση τρίτη: Στο βορειοδυτικό τμήμα της πόλης το σχέδιο προέβλεπε δύο καθέτους μεταξύ τους άξονες με τη μορφή μεγάλου πλάτους λεωφόρων (Boulevard), κατά το γαλλικό πρότυπο, για την ανάπλαση του παραλιακού μετώπου (περιοχή Νοσοκομείο Χατζηκώστα-Λιμνοπούλα). Ο ένας άξονας θα ακολουθούσε τη χάραξη της σημερινής οδού Παπανδρέου (πραγματοποιήθηκε μερικώς για να εξυπηρετούνται τα τροχοφόρα). Το πρωτότυπο του σχεδίου στην περίπτωση αυτή, με βάση ανθρωποκεντρικά κριτήρια, ήταν η δημιουργία πλατιάς λεωφόρου, μεταξύ του σημερινού Άλσους, ονομαζομένης τότε της περιοχής «Πλατεία Θεάτρου», διότι προβλεπόταν η ανέγερση θεάτρου, και της λίμνης. Εκεί θα συναντούσε ειδικά κατασκευασμένη παραλίμνια οδό για πεζούς με τη μορφή Promenade. Σήμερα όχι μόνο άξονας μεταξύ Άλσους και λίμνης δεν υφίσταται, τα πάντα, έχουν κτιστεί, αλλά δεν είμαστε σε θέση να απολαύσουμε πεζή το παραλίμνιο τμήμα Μαβίλη-Λιμνοπούλα. Επίσης, η ανέγερση «Δημοτικού Θεάτρου» στην πόλη παραμένει όνειρο, μετά βίας δε συντηρείται το πάρκο στο Άλσος.
Περίπτωση τέταρτη: Στο σχέδιο ιδιαίτερη μνεία γίνεται στην οικοδομή του εμβληματικού κτηρίου της (παλαιάς) Ζωσιμαίας Σχολής. Το οικοδόμημα αυτό, το πλέον περικαλλές έργο της αοιδίμου Αδελφότητας Ζωσιμάδων, δέσποζε- δεσπόζει σε έναν χώρο στον οποίο κυριαρχούσαν αρχοντικά της εποχής. Ορισμένα υφίστανται μέχρι σήμερα Δόνου, Λάπα, Μίσιου κ.ά. (ομφαλόν της πόλεως τον αποκαλεί ο Σωτήρης Ζούμπος). Προς ανάδειξη λοιπόν αυτού του περικαλλούς διδακτηρίου, το σχέδιο του 1915 προτείνει μπροστά του τη δημιουργία πλατείας και ενός, μνημειακού χαρακτήρα, άξονα προς την οδό Ανεξαρτησίας. Οι προτάσεις, βέβαια, δεν υλοποιήθηκαν ποτέ. Αντ΄ αυτών κατεδαφίστηκε το αρχοντικό Λιάμπεη, στο οποίο γινόταν τα μαθήματα όσο κτιζόταν η Ζωσιμαία, στη θέση του εγκαταστάθηκε το υπεραστικό ΚΤΕΛ, η περιοχή οικοδομήθηκε ασφυκτικά γύρω από το κτήριο, και σήμερα απέναντι από τη Ζωσιμαία Σχολή, τον ναό της Παιδείας στα Γιάννενα παραμένουν εν αχρησία οι ημι-ερειπωμένες εγκαταστάσεις του παλαιού ΚΤΕΛ, ρυπαίνοντας αισθητικά, αλλά και κυριολεκτικά (επί τη ευκαιρία γιατί ακόμη υφίσταται η στέγη από αμιαντοτσιμέντο στις εν λόγω εγκαταστάσεις, ενώ η χρήση του αμιάντου εν γένει έχει απαγορευτεί από το 1999;).
Περίπτωση Πέμπτη: Η τελευταία, αλλά ίσως η πλέον εντυπωσιακή και πρωτοποριακή πρόταση για την ανάπλαση των Ιωαννίνων, προκύπτει από τα σχέδια- χάρτες του Hébrard, εκπονημένα το 1919. Στα σχέδια αυτά, ο Γάλλος αρχιτέκτων-πολεοδόμος προτείνει πραγματικά ριζοσπαστικές αλλαγές για την πόλη, οι οποίες θα οδηγούσαν στην απαλλαγή της από τα κατάλοιπα του οθωμανικού παρελθόντος. Επιλέγω για παρουσίαση μόνο μία από αυτές, την πρόταση δημιουργίας ενός σύνθετου δικτύου κυκλοφορίας τραμ(!) με 4 γραμμές για τις μετακινήσεις των πολιτών. Το «όραμα», όπως γνωρίζουμε όλοι, δεν έλαβε ποτέ σάρκα και οστά, όπως και πλείστα όσα άλλα… (υπενθυμίζω ότι τραμ είχε μόνο η Αθήνα από το 1882).
Κλείνοντας, και για να μην αδικήσω τους διοικούντες την πόλη τις περιόδους μετά την απελευθέρωση, ναι μεν, όταν προτάθηκε η εφαρμογή των ανανεωτικών πολεοδομικών σχεδίων, ιδιαίτερα αυτών του Hébrard, ίσως οι συνθήκες δεν ήσαν ώριμες. Χάθηκε τότε μια ευκαιρία αλλαγής της ταυτότητας της πόλης. Σήμερα όμως 100 χρόνια μετά και βάλε, πώς αντιμετωπίζονται θέματα που θίγονται στα αναφερθέντα πολεοδομικά σχέδια, όπως ανάπλαση και αξιοποίηση του δημόσιου χώρου, δίκτυα πεζοδρόμων, περιορισμός της κυκλοφορίας των τροχοφόρων, επέκταση ποδηλατοδρόμων, δημιουργία περιπατητικών διαδρομών, προβολή- αξιοποίηση των εμβληματικών κτηρίων κ.ο.κ.; Μήπως εμφορούμεθα από τη νοοτροπία της υιοθεσίας-εφαρμογής μικρών παρεμβάσεων (ή και) για να μην θίγονται συμφέροντα; Μήπως υπάρχει έλλειμμα τόλμης; Ή μήπως πρέπει, έστω και τώρα, να αξιοποιηθούν οι ιδέες του παρελθόντος για να χτίσουμε το μέλλον, ανταποκρινόμενοι στις προκλήσεις της νέας εποχής;
Τα σχέδια προέρχονται από το αναφερόμενο στο κείμενο βιβλίο του Θανάση Ζυγούρη.