Από πρόξενος στα Γιάννενα, υπασπιστής του βασιλιά στο Δυρράχιο
Είδαμε στο δεύτερο μέρος του φωτογραφικού οδοιπορικού φωτογραφία από εκδρομή το καλοκαίρι του 1913 του νομάρχη Ιωαννίνων και μετέπειτα Γενικού Διοικητή Ηπείρου Άγγελου Τυπάλδου-Φορέστη με τον πρόξενο της Αυστροουγγαρίας Κονσταντίν Μπιλίνσκι, ο οποίος πέθανε λίγους μήνες αργότερα στα Γιάννενα.
Στην Εικόνα 1 βλέπουμε άλλη μια φωτογραφία του προγόνου μου Νισήμ Δ. Λεβή από την ίδια εκδρομή. Όπως και σε άλλες εκόνες που τραβήχτηκαν την ίδια μέρα (βλ. το βιβλίο μου «Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή 1898-1944», Εκδόσεις Καπόν), μαζί με τον Μπιλίνσκι και τον Φορέστη, διακρίνουμε στη βάρκα και τον υποπρόξενο της Αυστροουγγαρίας Καρλ Μπούσμπεργκερ. Θα αναφερθώ σήμερα στη δική του ιστορία, χαρακτηριστική και αυτή του γεωγραφικού και ιστορικού μωσαικού της εποχής εκείνης.
Ο Μπούσπεργκερ είχε φτάσει στα Γιάννενα το 1912 σε αντικατάσταση του Μαρσέλ Έντλερ βον Φροσάρ, τον οποίο γνωρίσαμε ήδη. Λίγες μέρες μετά τη φωτογραφία αυτή, ο Μπούσπεργκερ κλήθηκε να αναπληρώσει για ένα διάστημα τον Μπιλίνσκι στη διεθνή επιτροπή, η οποία καθόρισε τα ελληνοαλβανικά σύνορα που, με βάση τη συνθήκη του Λονδίνου το Μάϊο του 1913, εγκρίθηκαν αργότερα με τα πρωτόκολλα της Φλωρεντίας το Δεκέμβριο του 1913 και της Κέρκυρας τον Μάιο του 1914.
Όπως και στην Ελλάδα μετά το 1821, αλλά και σε πολλά άλλα νεοσύστατα κράτη, οι μεγάλες δυνάμεις έπαιξαν αρχικά ενεργό ρόλο στην προσπάθεια να επιβληθεί ένα ενιαίο κράτος, με τον δικό του στρατό, τις δικές του δυνάμεις ασφαλείας, και τη δική του κυβέρνηση. Η αποστολή αυτή ήταν ιδιαίτερα δύσκολη στην Αλβανία με τα απόμακρα ορεινά της μέρη και τις τρεις θρησκείες (τους ορθόδοξους στα νότια, τους καθολικούς στα βόρεια, και τους μουσουλμάνους). Μια ωραία περιγραφή της κατανομής των διαφόρων θρησκειών στη χώρα, πριν τις ταραχές του εικοστού αιώνα, μπορεί να βρει κανείς στο ημερολόγιο και τους όμορφους πίνακες του άγγλου ζωγράφου Έντουαρντ Ληρ, ο οποίος διέσχισε την περιοχή από άκρο σε άκρο το 1848 (Εικόνα 2 – θα τα βρείτε στο διαδίκτυο μαζί με φωτογραφίες από τους πίνακές του, πολλοί από τους οποίους βρίσκονται στη Γεννάδιο Βιβλιοθήκη της Αθήνας).
Εικόνα 2: Το κάστρο στο Δυρράχιο (Ντούρες) της Αλβανίας όπως το ζωγράφισε ο Έντουαρντ Ληρ στις 11 Οκτωβρίου του 1848 (από το διαδίκτυο).
Έτσι, στον πρώτο χρόνο του, το κράτος αυτό γνώρισε τη βραχύβια βασιλεία ενός γερμανού πρίγκηπα με ολλανδική χωροφυλακή, με Ιταλούς και Γάλλους να αλωνίζουν την περιοχή και να στήνουν βραχύβια προτεκτοράτα, αλλά και τον ατυχή αγώνα για την αυτονόμηση της Βορείου Ηπείρου. Στον κυκεώνα αυτών των εξελίξεων βυθίστηκε για λίγους μήνες και ο Μπούσμπεργκερ, μετά την αναχώρηση του από τα Γιάννενα.
Στον νεαρό αυστριακό διπλωμάτη ανατέθηκε, μαζί με έναν έμπειρο Ιταλό, τον λοχαγό Φορτουνάτο Καστόλντι, η επίβλεψη του νεόφυτου Βιντ, ο οποίος ορίστηκε από τις μεγάλες δυνάμεις πρώτος βασιλιάς της Αλβανίας. Στην Εικόνα 3 τον βλέπουμε τον Μπούσμπεργκερ με τη στολή του μαζί με τον Καστόλντι κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στην Αλβανία.
Οι δυτικοί, πολιορκημένοι στο Δυρράχιο
Ο Γερμανός (πρίγκηπας σε δυτικές πηγές, βασιλιάς σε Αλβανικές) και η συνοδεία του ήταν εντελώς απροετοίμαστοι για να κυβερνήσουν την άτακτη Αλβανία. Η παρουσία τους προκάλεσε την αντίδραση των τοπικών αρχόντων (ή οπλαρχηγών), με επικεφαλής τον Εσάτ Πασά Τοπτάνι (άλλος Εσάτ, όχι ο Γιαννιώτης). Μόλις έξι μήνες βάστηξε η βασιλεία του Βιντ. Έφτασε στη χώρα (μετά τα πολυτελή έπιπλα του…) στις 7 Μαρτίου και την εγκατέλειψε άρον-άρον (χωρίς τα έπιπλα…) στις 22 Αυγούστου. Τις λίγες αυτές μέρες ο ίδιος ο Βιντ, η σύζυγός του, τα δύο παιδιά τους, ο Μπούσμπεργκερ και οι άλλοι σύμβουλοί του, τις πέρασαν οχυρωμένοι στο Δυρράχιο (ή Ντούρες, την αρχαία Επίδαμνο). Ο τοπικός πληθυσμός τους υποδέχτηκε με επευφημίες όταν έφτασαν, αλλά η αξιοπιστία του πολύ γρήγορα εξανεμίστηκε, όπως περιγράφει με λεπτομέρεια στις αναμνήσεις του ο ιρλανδός γραμματέας του Βιντ, ο λοχαγός Χίτον-Άρμστρονγκ. Στη «μαύρη» αυτή χρονιά, αλλά και στον ίδιο τον Μπούσμπεργκερ αναφέρεται επίσης στο μυθιστόρημα του για το 1914 ο Αλβανός συγγραφέας Ισμαήλ Κανταρέ.
Εικόνα 4: Ο πρίγκηπας Γουλιέλμος του Βιντ και η σύζυγος του Σοφία λίγο πριν τη βραχύβια βασιλεία του στην Αλβανία.
Στην Εικόνα 4 βλέπουμε τον Βιντ και τη σύζυγο του Σοφία στη διάρκεια της περιοδείας τους στις πρωτεύουσες των μεγάλων δυνάμεων λίγο πριν ξεκινήσουν για την Αλβανία. Ο πρίγκιπας Γουλιέλμος του Βιντ ήταν γόνος «ημι-βασιλικής οικογένειας» από περιοχή δίπλα σε παραπόταμο του Ρήνου κοντά στη Βόννη. Συγγένευε με τους βασιλικούς οίκους της Ολλανδίας και της Ρουμανίας, χώρα στην οποία πέθανε το 1945.
Μετά την Αυστροουγγαρία: Η μετέπειτα καριέρα του Μπούσμπεργκερ
Τα χρόνια στα οποία περιγράψαμε τη δράση των διπλωματών της Αυστροουγγαρίας, από το 1909 ως το 1914, έμελλε να είναι και τα τελευταία κατά τα οποία έδρασαν αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας αυτής στη Βαλκανική. Γερασμένος δεν ήταν μόνο ο αυτοκράτοράς της Φραγκίσκος Ιωσήφ, αλλά και ολόκληρο το σύστημα διακυβέρνησης του κράτους, την παρακμή του οποίου στην περίοδο εκείνη περιγράφουν ο Ρόμπερτ Μούζιλ στο βιβλίο του «Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες» και ο Γιόζεφ Ροτ στο «Εμβατήριο Ραντέτσκυ» και την «Κρύπτη των Καπουτσίνων».
Όσο για τον Μπούσμπεργκερ, μετά την Αλβανία υπηρέτησε για πολλά χρόνια στο Βερολίνο πρώτα για την αυστροουγγρική κυβέρνηση και μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο για την αυστριακή. Από το 1925 ως το 1933 υπηρέτησε στη Σουηδία και στο διάστημα 1933-1938 στην Άγκυρα. Συνταξιοδοτήθηκε το 1938, αλλά, με την είσοδο των ναζί στη χώρα του, κατέφυγε στην ουδέτερη Σουηδία (χάνοντας τη σύνταξη του) όπου το 1942 απέκτησε τη αουηδική υπηκοότητα. Με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αποκαταστάθηκε η αυστριακή του υπηκοότητα και η σύνταξη του. Πέθανε στην Ελβετία το 1974. Στο διαδίκτυο θα βρείτε τις αναμνήσεις του από την υπηρεσία του στην Αλβανία.
Η όμορφη Γιαννιώτισσα της Βιέννης
Ξεκινήσαμε το φωτογραφικό οδοιπορικό με αναφορά στον πρόξενο Κονταντίν Μπιλίνσκι και στη γενέτειρα του τη Γαλικία. Ειρωνεία της ιστορίας και της τύχης: Ποιος θα το ‘λέγε ότι ο άνθρωπος αυτός, ξεκινώντας από τη Γαλικία, στα σύνορα μεταξύ της τσαρικής Ρωσίας και της Αυστροουγγαρίας θα πέθαινε στα Γιάννενα. Και ότι ο Νισήμ Δ. Λεβής, που τον φωτογράφησε, γεννημένος στα Γιάννενα θα άφηνε την τελευταία του πνοή, δηλητηριασμένη από το αέριο Ζύκλον Β, στο γερμανικό κρεματόριο του Άουσβιτς στην Πολωνία, μερικά χιλιόμετρα δυτικά από τη γενέτειρα του Μπιλίνσκι.
Τη Βιέννη και την κουλτούρα της ως πρωτεύουσα μιας αυτοκρατορίας, νοστάλγησε ο Αυστροεβραίος συγγραφέας Στέφαν Τσβάιχ, αναπολώντας τη γενέτειρά του στο βιβλίο «Ο κόσμος του χτες», το οποίο συμπλήρωσε στη Βραζιλία λίγο πριν αυτοκτονήσει το 1942.
Η πολιτιστική και καλλιτεχνική κληρονομιά της αυστριακής πρωτεύουσας περιλαμβάνει και έναν πίνακα σχετικό με τα Γιάννενα. Την Τρίτη 26 Φεβρουαρίου 1913, λίγες μέρες μετά την Απελευθέρωση των Ιωαννίνων, στο πανηγυρικό της πρωτοσέλιδο η αθηναϊκή εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ παρουσίασε το πορτραίτο μιας «Ωραίας Γιαννιώτισσας» το οποίο, σύμφωνα με την εφημερίδα, είχε ζωγραφίσει ο Αυστριακός Γκέοργκ Ραμπ (Εικόνα 5). Λέει η λεζάντα στην εφημερίδα: «Η υπέροχος αυτή προσωπογραφία είνε έργον του μεγάλου Αυστριακού ζωγράφου Ράμπ. Εζωγραφίσθη κατά τα τέλη του παρελθόντος αιώνος και αποτελεί ήδη το κόσμημα της πινακοθήκης της Βιέννης. Η ζωγραφιζομένη είνε σύχρονος του ζωγράφου Ελληνίς των Ιωαννίνων. Ανήκει εις εποχήν κατά την οποίαν η Ηπειρωτική πρωτεύουσα είχε γίνει το κέντρον πάσης πνευματικής και ευγενούς κινήσεως. Παρά τον αέναον και αδιάκοπον αγώνα υπέρ της ελευθερίας εις τα Ιωάννινα των ημερών εκείνων, εκαλλιεργούντο και τα γράμματα και αι τέχναι. Η Ηπειρωτική πρωτεύουσα ήτο αι Αθήναι του τότε Ελληνισμού. Η ευγένεια και ο πολιτισμός των κατοίκων της φαίνεται και από τας λεπτάς γραμμάς της ωραίας και ερατεινής μορφής της Γιαννιώτισσας του Ραμπ».
Μου κέντρισε το ενδιαφέρον αυτή η εικόνα, όταν είδα το πρωτοσέλιδο στο ψηφιακό αρχείο της Βουλής των Ελλήνων. Έψαξα στο διαδίκτυο και βρήκα μια έγχρωμη φωτογραφία του πίνακα τον οποίο ο Ραμπ ζωγράφισε το 1869 (Εικόνα 6). Οι ιστορικοί στα Γιάννενα και οι ενδυματολόγοι ίσως να ξέρουν κάτι παραπάνω για την ταυτότητα της δεσποινίδος, για το χρυσοκέντητο φόρεμά της και για το έντεχνο μαντήλι της.
Με απογοήτευση, ωστόσο, διάβασα επίσης ότι ο όμορφος αυτός πίνακας βρίσκεται πλέον στοιβαγμένος στις αποθήκες της αυστριακής πινακοθήκης του Μπελβεντέρε στη Βιέννη και δεν εκτίθεται πλέον.
Ωραία θα ήταν αν, όταν φτάσει από τη Βιέννη στα Γιάννενα ο (ή η) επίτιμος πρόξενος της Αυστρίας, διάδοχος όλων αυτών των αξιωματούχων που ανέφερα, φέρει μαζί και τον πορτραίτο της Γιαννιώτισσας, ώστε αυτό να εκτεθεί έστω και για λίγο στην πόλη της καταγωγής της!
Πηγές
Για όσους αναγνώστες επιθυμούν να διαβάσουν περισσότερα για τα θέματα στα οποία αναφέρθηκα σε αυτό το άρθρο, προτείνω τις εξής πηγές:
- Το βιβλίο μου «Το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή 1898-1944», με τις Εκδόσεις Καπόν.
- Engelbert Deusch: «Die effektiven Konsuln Österreich(-Ungarns) von 1825-». Οι βιογραφίες των Αυστριακών προξένων – στο διαδίκτυο.
- Theodora Danek, «ProtestundKonfliktinIoanninaimSpiegelder österreichisch-ungarischenKonsulatsakten (1908-1913) österreichisch-ungarischenKonsulatsakten (1908-1913)» (Οι διαμαρτυρίες και οι συγκρούσεις στα Ιωάννινα όπως αυτές καθρεφτίζονται στα Αυστροουγγρικά προξενικά αρχεία (1908-1913) – Φοιτητική διπλωματική διατριβή, στο διαδίκτυο.
- Memoirs of My Years in Albania, 1911 – 1914 – Carl Buchberger, 1922, στο διαδίκτυο.
- Prince Wied – The Six Month Kingdom – Albania 1914, Captain D. Heaton-Armstrong.
- Edward Lear, “Journals of a Landscape Painter in the Balkans” (Edward Lear in Albania).
- Ψηφιακό αρχείο Βουλής των Ελλήνων – Παλιά τεύχη της εφημερίδας ΗΠΕΙΡΟΣ και ΠΑΤΡΙΣ
- Ψηφιακό αρχείο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος»
- Ίβο Άντριτς, «Το χρονικό του Τράβνικ»
- Ρόμπερτ Μούζιλ, «Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες»
- Γιόζεφ Ροτ, «Το εμβατήριο Ραντέτσκυ»
- Γιόζεφ Ροτ, «Η κρύπτη των Καπουτσίνων»
- Στέφαν Τσβάιχ, «Ο κόσμος του χτες»
- Γκύ Σαντεπλέρ (Ζαν Ντυσάπ) «Η πολιορκημένη πόλη»
- Ismaïl Kadaré, « L’année noire » (The dark year)
