Αν δοθεί σε κάποιο ταξιδιώτη η ευκαιρία να διασχίσει την Ελβετία με το τρένο, αυτός θα την αρπάξει. Η διαδρομή είναι συναρπαστική. Δεσπόζει σε αρκετές από τις ιστορικές φωτογραφίες του πρόγονου μου Νισήμ Δ. Λεβή (1875-1944), του Γιαννιώτη γιατρού που ταξίδεψε αρκετές φορές από τα Γιάννενα στο Παρίσι παίρνοντας το τρένο από το Μπρίντιζι της Ιταλίας.
Για να φτάσει από την Ιταλία στην Γαλλία μέσα από την Ελβετία, ο Νισήμ πέρασε μέσα από επιβλητικές σήραγγες με το τρένο. Σε κάποιες φωτογραφίες αναγνωρίζουμε τη διαδρομή που διέσχιζε το τούνελ του Σιμπλόν. Από τα εγκαίνιά της το 1906 μέχρι και το 1982 ήταν η μακρύτερη σιδηροδρομική σήραγγα στον κόσμο. Το νότιο στόμιο της στην Ιταλία βρίσκεται κοντά στην πόλη Ντομοντόσολα, βόρεια από το Λάγκο Ματζόρε. Μετά από 20 σχεδόν χιλιόμετρα κάτω από τις Άλπεις, το τρένο ξετρυπώνει στην Ελβετική πόλη Μπριγκ (Εικόνες 2, 3). Από εκεί η σιδηροδρομική γραμμή ακολουθεί τον ποταμό Ροδανό ως τη λίμνη Λεμάν της Γενεύης και από εκεί προχωρεί προς τη Γαλλία.
Σε άλλες φωτογραφίες, διακρίνουμε τη σήραγγα του Σαν Γκοτάρ, με το Αιρόλο της Ιταλίας στη νότια άκρη του και το ελβετικό Βάσεν στα βόρεια (Εικόνες 4, 5). Από εκεί το τρένο περνάει από τη Λουκέρνη και τη Βασιλεία πριν μπει στην Γαλλία. Η σήραγγα έχει μήκος 15 χιλιόμετρα και εγκαινιάστηκε το 1882.
Στα ταξίδια του προς τη Γαλλία και στις στάσεις του στην Ελβετία, ο γαλλοσπουδασμένος Γιαννιώτης γιατρός συναντούσε τακτικά κοντινούς συγγενείς του που ζούσαν στο Παρίσι: τον μεγαλύτερο αδελφό του Μωρίς, αλλά και τον ανιψιό τους Εμίλ, γιο της αδελφής τους της Σαρίνας. Ο Νισήμ, ο Μωρίς, η Σαρίνα και οι άλλοι τρεις αδελφοί τους ήταν παιδιά του Νταβιτσόν Εφέντη και της Κυρά Χαννούλας Λεβή, οι οποίοι έμεναν στο μέγαρο στη συμβολή των σημερινών οδών Κουντουριώτου και Ζάππα στα Γιάννενα. Η κάτοψή του διατηρείται, όπως επίσης και οι φωτογραφίες του Νισήμ μαζί με τον Μωρίς, τον Εμίλ, αλλά και την γιαγιά μου Γιέτη Λεβή-Μωυσή (Εικόνα 1).
Στην τύχη, που επιφύλαξε η μοίρα αυτών των ανθρώπων, αντικατοπτρίζεται ένα κομμάτι της Ευρωπαϊκής ιστορίας.
Για τον μηχανικό, που ειδικεύτηκε στην κατασκευή καυστήρων για λιθάνθρακες, τον Μωρίς Νταβιτσόν Λεβή (1868-1944) έχω γράψει στο παρελθόν στον Η.Α. (βλ. Μην Ξεχάσετε τον Θείο Μωρίς, ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, 27 Ιανουαρίου 2020). Όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν τη Γαλλία, ο θείος Μωρίς έμενε στο Παρίσι. Είχε διατηρήσει την ελληνική υπηκοότητα την οποία απέκτησε μετά την απελευθέρωση των Ιωαννίνων αν και κατοικούσε στο Παρίσι. Οι Γερμανοί τον συνέλαβαν το 1942 και τον εκτόπισαν πρώτα στο στρατόπεδο του Ντρανσί και μετά σε στρατόπεδα και σε ορυχεία στην Πολωνία όπου τελικά τον δολοφόνησαν.
Ο θείος Νισήμ, ο γιατρός, εκτοπίστηκε από τα Γιάννενα στις 25 Μαρτίου 1944 και δολοφονήθηκε στις αρχές Απριλίου από τους Ναζί στα 69 του χρόνια, μόλις έφτασε στο Άουσβιτς. Το τραγικό ταξίδι της εξορίας των Γιαννιωτών προς την Πολωνία συνέπεσε εκείνη τη χρονιά με το Πέσαχ (Πάσχα) που μνημονεύει την έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο.
Οι δύο νεαροί της φωτογραφίας, η Γιέτη και ο Εμίλ, είχαν καλύτερη τύχη, αλλά με πολύ διαφορετικές συνθήκες ο καθένας. Η γιαγιά μου επέζησε μαζί με τον σύζυγο της Ασέρ Μωυσή και τα παιδιά τους, Μιρέττα και Ραφαλάκο, μετακομίζοντας πρώτα από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα, μετά στα Γιάννενα και τέλος πάλι στην Αθήνα όπου κρύφτηκαν τον τελευταίο χρόνο της κατοχής. Επέζησαν χάρη στη βοήθεια «Δικαίων των Εθνών» όπως του Άγγελου Έβερτ που τους εξασφάλισε πλαστές ταυτότητες, του Κωνσταντίνου Γιαννίτση που τους διέθεσε το εξοχικό του σπίτι στην Κηφισιά για να κρυφτούν, αλλά και πολλών άλλων. Χωρίς τη συμβολή τους, δεν θα βρισκόμουν τώρα εδώ για να σας γράφω, αφού δεν θα είχε επιζήσει ο πατέρας μου.
Ο θείος Εμίλ ζούσε και αυτός όπως και ο θείος Μωρίς στο Παρίσι. Μια λεπτομέρεια όμως στην οικογενειακή του ιστορία επιφύλαξε γι’ αυτόν μια εντελώς διαφορετική τύχη.
Ο μεν Μωρίς, όπως αναφέραμε, ήταν Έλληνας υπήκοος. Ο Εμίλ είχε γεννηθεί στην Πόλη. Η μητέρα του και αδελφή του Μωρίς, η Σαρίνα, είχε παντρευτεί τον μακρινό συγγενή της Λεόν Λεβή γύρω στο 1895 και μαζί του είχε μετακομίσει στην Κωνσταντινούπολη. Στο σπίτι τους μιλούσαν ελληνικά όπως και οι Ρωμανιώτες Εβραίοι στα Γιάννενα. Απέκτησαν πέντε παιδιά, την Άννα, την Eugénie, την Λόρα, τον Εμίλ και την Ρόζα (Εικόνα 6).
Πριν το 1913, όλα τα μέλη της οικογένειας Λεβή είχαν την οθωμανική υπηκοότητα. Με την απελευθέρωση της Βαλκανικής, οι Ρωμανιώτες Εβραίοι πήραν την υπηκοότητα του κράτους-έθνους στο οποίο ο καθένας κατοικούσε. Έτσι, κοντινοί συγγενείς βρέθηκαν διαμοιρασμένοι ανάμεσα στην Ελλάδα, την Τουρκία, την Αλβανία, ή και άλλες χώρες. Ήταν όλοι Ελληνόφωνοι, αλλά με διαφορετικό πλέον διαβατήριο ο καθένας.
Κατά συνέπεια, τα μέλη της οικογένειας του Λεόν και της Σαρίνας Λεβή, που ζούσαν στην Πόλη, διατήρησαν την τουρκική υπηκοότητα μετά το 1913, σε αντίθεση με τους συγγενείς που είχαν παραμείνει στα Γιάννενα οι οποίοι απέκτησαν την ελληνική.
Ο γιος τους Εμίλ, γεννημένος το 1903, μεγάλωσε με τις μεγαλύτερες αδελφές του στην Πόλη και στα μέσα της δεκαετίας του ‘30 μετακόμισε στο Παρίσι κοντά στον θείο του Μωρίς. Στη Γαλλία εργάστηκε ως πωλητής για μια εταιρεία ελβετικής προέλευσης που κατασκεύαζε δαντέλες. Προμήθευε τις δαντέλες σε μικρές επιχειρήσεις γυναικείων ρούχων. Δεν θέλησε, ή δεν πρόλαβε να αποκτήσει την γαλλική υπηκοότητα. Έτσι, ο Β’ΠΠ τον βρήκε κάτοικο Παρισιού και Τούρκο υπήκοο. Η Τουρκία παρέμεινε ουδέτερη στον Β’ΠΠ, οπότε τυπικά οι Ναζί δεν είχαν το δικαίωμα να συλλάβουν τους υπηκόους της οι οποίοι ζούσαν σε γερμανοκρατούμενα εδάφη.
Έτσι λοιπόν, τα διαβατήρια τους επιφύλαξαν διαμετρικά αντίθετη τύχη στους δύο Ελληνόφωνους Ρωμανιώτες Εβραίους που καταγόντουσαν από τα Γιάννενα, τον Μωρίς και τον Εμίλ.
Χάρη στο τουρκικό του διαβατήριο, η Γκεστάπο δεν μπόρεσε να συλλάβει τον θείο Εμίλ στη Γαλλία, αν και το επιδίωξε. Το 1943, μέλη του τουρκικού διπλωματικού σώματος οργάνωσαν τη μεταφορά των Εβραίων με τούρκικη υπηκοότητα από το Παρίσι στην Κωνσταντινούπολη. Το ταξίδι αυτό τους έσωσε τη ζωή.
Την περιπέτεια στο μοναδικό αυτό τρένο με τους 176 επιβάτες περιγράφει γλαφυρά στο βιβλίο της Το Τελευταίο Τρένο για την Ιστανμπούλ η Αϋσέ Κουλίν (εκδόσεις Ωκεανός). Είναι μια συγκλονιστική ιστορία. Αυτό που δεν αναφέρει η διακεκριμένη συγγραφέας είναι πως ένας από τους επιβάτες ήταν ο θείος Εμίλ, που καταγόταν από τα Γιάννενα.
Η σιδηροδρομική διαδρομή από το Παρίσι στην Πόλη περνούσε συνήθως από την Ελβετία και από τα τούνελ που αναφέρθηκαν νωρίτερα. Οι οργανωτές του ιδιαίτερου αυτού ταξιδιού όμως, σύμφωνα με την Αϋσέ Κουλίν αλλά και με τις μετέπειτα αφηγήσεις του θείου Εμίλ, αποφάσισαν να αποφύγουν τη φαντασμαγορική αυτή διαδρομή για λόγους ασφαλείας. Επειδή πολλοί φυγάδες προσπαθούσαν να διαφύγουν από τους Ναζί, οι έλεγχοι στα γαλλοελβετικά σύνορα, όπως και στα γαλλοϊσπανικά ήταν ιδιαίτερα αυστηροί (βλ. 1902-2022: Ακολουθώντας τα Ίχνη του Νισήμ Λεβή στα Πυρηναία, ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, 12 Αυγούστου, 2022). Με λεβαντίνικη θρασύτητα λοιπόν, οι οργανωτές της μεταφοράς επέλεξαν για το τρένο μια διαδρομή μέσα από την Γερμανία.
Πριν φτάσουν λοιπόν σε τουρκικό έδαφος στον μεθοριακό σταθμό του Καπικουλέ δίπλα στον Έβρο (κοντά στις Καστανιές και την Αδριανούπολη) και μετά στον σωτήριο προορισμό τους τον σταθμό Σιρκέσι στην Πόλη, ο θείος Εμίλ και οι συνεπιβάτες του είδαν πρώτα με έκπληξη αλλά και με ιδιαίτερη αγωνία τη Φρανκφούρτη και το Βερολίνο. Βρέθηκαν δηλαδή μέσα στο στόμα του λύκου! Ακολούθησαν η Πράγα, η Βουδαπέστη και το Βουκουρέστι.
Από τη Βουδαπέστη έμελλε να περάσουν λίγους μήνες αργότερα, με διαφορετική δυστυχώς κατεύθυνση, τα τρένα που μετέφεραν τους σχεδόν δύο χιλιάδες Ρωμανιώτες των Ιωαννίνων προς το Άουσβιτς της Πολωνίας.
Η τύχη χαμογέλασε λοιπόν τότε στον θείο Εμίλ. Όχι μόνο σώθηκε, αλλά, πριν γυρίσει μετά το τέλος του πόλεμου στο Παρίσι, ο σαραντάχρονος εργένης γνώρισε στην Πόλη και παντρεύτηκε το 1944 μια Σεφαραδίτισσα Εβραιόπουλα, την εικοσάχρονη Βικτώρια. Μαζί απέκτησαν το 1946 ένα γιο και του έδωσαν το ελληνικότατο όνομα Αριστείδης. Έφτασαν στο Παρίσι όταν η Βικτώρια -Βικτουάρ στο εξής-βρισκόταν στο τελευταίο στάδιο της εγκυμοσύνης της και κατοίκησαν στην οδό Κωνσταντινουπόλεως.
Δυστυχώς ο Εμίλ πέθανε νέος από νεφρική ανεπάρκεια το 1953 όταν ο μονάκριβος γιος του ήταν μόνο έξι ετών. Ο Αριστίντ, που διακρίθηκε ως δικηγόρος στην Γαλλία, θυμάται με λύπη τις τελευταίες στιγμές του πατέρα του. Σφαδάζοντας από τον πόνο της αρρώστιας, αναφωνούσε λέξεις ελληνικές που αποτυπώθηκαν στη μνήμη του μικρού Παριζιάνου: «Αχ, μανούλα μου, αχ μανούλα μου»! Δύο άλλες λέξεις που θυμάται τώρα ο Αριστίντ είναι εκείνες που επαναλάμβαναν επί χρόνια οι θείες του, οι αδελφές του πατέρα του, όποτε συναντούσαν τον ορφανό μικρό ανιψιό τους: «Ο καημενούλης, ο καημενούλης»!
Ας έλεγαν ότι ήθελαν τα διαβατήρια τους, η ψυχούλα τους μόνο στα ελληνικά ήξερε να εκφράσει τον πόνο της.
Με την ευκαιρία της Διεθνούς Ημέρας Μνήμης του Ολοκαυτώματος, δεν ξεχνάμε τους πολλούς που χάθηκαν τότε, αλλά ούτε και εκείνους που βοήθησαν όσους σώθηκαν.
Με τη βία σε ιδιαίτερη έξαρση στη Μέση Ανατολή στις μέρες μας, μαζί με το παραδοσιακό «δεν ξεχνώ» θα επαναλάβω όσα ανέφερα τον Φεβρουάριο του 2019 στην Αθήνα στην τελετή, που αναγνώρισε τον αείμνηστο Κωνσταντίνο Γιαννίτση ως Δίκαιο των Εθνών για τη διάσωση της οικογένειας του παππού μου: «Το Ολοκαύτωμα, με τη βιομηχανική προσπάθεια αφανισμού ενός ολόκληρου λαού είναι σίγουρα μοναδικό ιστορικό φαινόμενο. Αλλά δεν αφορά μόνο Γερμανούς. Και δεν αποτελεί άλλοθι για κανέναν Ισραηλίτη σήμερα».
Υστερόγραφο: Καθώς έμπαινε το 2024, δύο απόγονοι του Εμίλ και της Γιέτης Λεβή έδωσαν ραντεβού στη Γενεύη. Εκεί, ο Παριζιάνος Αριστίντ Λεβή και ο Αθηναίος Ραφαήλ Μωυσής, οι οποίοι ουσιαστικά γνωρίστηκαν μετά την έκδοση του βιβλίου με τις φωτογραφίες του κοινού προγόνου τους, βάδισαν στα ίχνη του Νισήμ Δ. Λεβή. Φωτογραφήθηκαν εκεί όπου είχαν βρεθεί ο πατέρας του ενός και η μητέρα του άλλου πριν εκατό χρόνια μαζί με τον Γιαννιώτη θείο τους (Εικόνες 7-10).
