Οι οικοδεσπότες του σπιτιού, που βρίσκονταν στο κέντρο των Ιωαννίνων, είχαν ετοιμάσει επιμελώς μια ευχάριστη και εντυπωσιακή έκπληξη για τους εκλεκτούς προσκεκλημένους που υποδεχόταν στο αρχοντικό τους.
Και όντως, όταν άνοιξαν οι πόρτες του σαλονιού όλοι έμειναν εκστατικοί από το θέαμα που αντίκρυσαν. Όλα τα μέρη της τεράστιας σάλας ήταν κατάγραφα, καλυμμένα με ζωγραφικές παραστάσεις εξαιρετικής τέχνης. Παρόντα σε απεικονίσεις πρόσωπα της μυθολογίας και της κλασικής αρχαιότητας: ο θεός Απόλλωνας με τις συνοδές Μούσες, ορχούμενες Βακχίδες, οι μυθικοί Κένταυροι, χαριτωμένοι ερωτιδείς… ακόμη και η οροφή ήταν διακοσμημένη με μια υπερμεγέθη Νηρηίδα. Το πιο εντυπωσιακό όμως απ’ όλα, αλλά και πρωτόγνωρο για τα διακοσμητικά δεδομένα των αρχοντικών της εποχής, ήταν το μέγεθος μιας τεράστιας τοιχογραφίας, ύψους 2,30 και πλάτους 4,50 μ. που δέσποζε κυριαρχικά στο σαλόνι. Η παράσταση που απεικονιζόταν, εξαιρετικά πρωτότυπη και σπάνια: η μάχη στη Μουλβία γέφυρα της Ρώμης και η νίκη του Μ. Κωνσταντίνου επί του Μαξεντίου. Η στιγμή που άλλαξε τον ρου της Ιστορίας και καθιέρωσε το χριστιανισμό στον κόσμο.
Τα ερωτήματα εύλογα και πολλά. Ποιο το αρχοντικό και ποιος ο οικοδεσπότης του; Ποιος ο καλλιτέχνης με το πληθωρικό ταλέντο και ποια η τύχη του οικήματος και των εξαίρετων τοιχογραφιών στο πέρασμα του χρόνου;
Η «ιστορία» μας διαδραματίζεται στα Γιάννενα στο τέλος του 19ου αι. και το αρχοντικό στο οποίο αναφερθήκαμε έστεκε περήφανα στο εμπορικό κέντρο της πόλης, στην οδό Παπάζογλου, τότε, Λ. Βύρωνος σήμερα, στον αρ. 7. Ο οικοδεσπότης άκουγε στο όνομα Στάθης Τσουρίδης και κατά μία μαρτυρία ήταν έμπορος, προφανώς ευκατάστατος. Στη συνέχεια το οίκημα πέρασε στην ιδιοκτησία του Κέλλη και αργότερα (1950) στην οικ. Βενέτη. Το αρχοντικό Κέλλη-Βενέτη, όπως είναι ευρύτερα γνωστό, παρέμεινε αγέρωχο στη θέση του έναν αιώνα, μέχρι τη δεκαετία του 1960, όταν, υποτασσόμενο στα ήθη της εποχής, κατεδαφίστηκε. Ευτυχώς, με παρέμβαση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, διασώθηκε ολόκληρη η περίφημη τοιχογραφία της μάχης στη Μουλβία γέφυρα, η οποία μετά από πολύχρονη συντήρηση εκτίθεται από το 1995 σε περίοπτη θέση στο Βυζαντινό Μουσείο των Ιωαννίνων, στο Ιτς Καλέ, προκαλώντας το θαυμασμό του σύγχρονου κοινού.
Αν και δεν γνωρίζουμε πολλά για τον πρώτο ιδιοκτήτη του οικήματος γνωρίζουμε αρκετά για τον «ποιητή» του εντυπωσιακού ζωγραφικού διακόσμου του κτηρίου. Πρόκειται για τον Αλέξανδρο Δαμίρη, Καλαρρυτινό στην καταγωγή και σπουδαγμένο καλλιτέχνη.
Ο ζωγράφος Αλέξανδρος Δαμίρης γεννήθηκε στους Καλαρρύτες το 1820. Στην οικογένεια Ντεμήρη (Δεμίρη ή Δαμίρη), ανήκαν γνωστοί και περιώνυμοι Καλαρρυτινοί. Γνωρίζουμε τα ονόματα των Αθανασίου και Ιωάννη, οι οποίοι ήσαν ευκατάστατοι έμποροι και πρόκριτοι των Καλαρρυτών, μάλιστα πρωτοστάτησαν στην επανάσταση της κωμόπολης τον Ιούνιο του 1821 κατά των Τουρκαλβανών.
Πατέρας του Αλεξάνδρου υπήρξε ο Σταύρος Δαμίρης, επίσης πρόκριτος των Καλαρρυτών, ο οποίος ακολουθώντας το ηρωικό παράδειγμα των μεγαλυτέρων συγγενών του έλαβε κι αυτός, εκ των πρώτων, μέρος στην εξέγερση. Δυστυχώς η επανάσταση απέτυχε και η ευημερούσα κωμόπολη καταστράφηκε και λεηλατήθηκε ολοσχερώς, οι δε κάτοικοί της αναγκάστηκαν να εκπατριστούν για να σώσουν τις ζωές τους. Μεταξύ αυτών και ο Σταύρος Δαμίρης ο οποίος, μετά περιπετειώδη πορεία εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στο Μεσολόγγι. Πιστός στις ιδέες του και στα οράματα για ανεξαρτησία συμμετείχε στις μάχες κατά των Τούρκων, έπεσε δε ηρωικά μαχόμενος κατά την Έξοδο, το 1826. Την ίδια περίοδο έζησε και έδρασε αγωνιστικά στη Δυτική Στερεά Ελλάδα και άλλο μέλος της οικογένειας Δαμίρη, ο Αθανάσιος, ο οποίος, όπως αναφέρουν οι ιστορικοί, διακρίθηκε σε πολλές μάχες κατά των Τουρκαλβανών.
Υποθέτουμε λοιπόν ότι (και) ο μικρός γιος του Σταύρου, ο Αλέξανδρος, θα έζησε μέχρι την Έξοδο και την απώλεια του πατέρα του (1826) στο Μεσολόγγι. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές γνωρίζουμε ότι σπούδασε στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο τις «Καλές Τέχνες» και μάλιστα αρίστευσε. Φαίνεται ότι ο Αλέξανδρος κληρονόμησε το ταλέντο για τη ζωγραφική από τον πρόγονό του Γεώργιο Δαμίρη, γνωστό αγιογράφο, στον οποίο αποδίδεται η δημιουργία της εικόνας της Θεοτόκου (1737), καθώς και του Μεγάλου Αρχιερέα (1737), στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, στο Κλεινό Καλαμπάκας.
Ο Αλέξανδρος θα υπήρξε ικανότατος ζωγράφος και ως σπουδαστής. Το αποδεικνύουν οι βραβεύσεις του στους ετήσιους διαγωνισμούς του «Σχολείου των Τεχνών» και ότι συμμετείχε με έργα του σε εκθέσεις για πολλά χρόνια (1845, 1846, 1847, 1848, 1849). Στη συνέχεια περιόδευσε στην Ευρώπη (Παρίσι και Ρώμη, Βενετία,1852), για να τελειοποιήσει τις σπουδές του και να μυηθεί στην κλασική, δυτική ζωγραφική. Δεν πρέπει να παρέμεινε για μεγάλο χρονικό διάστημα στο εξωτερικό δεδομένου ότι το 1853 βρίσκεται στα Γιάννενα. Η παραμονή του όμως στην Ευρώπη τον επηρέασε καθοριστικά, αισθητικά και στυλιστικά. Στο έργο το οποίο κατέλειπε ο Αλέξανδρος Δαμίρης είναι περισσότερο από εμφανείς οι επιδράσεις του από τα ρεύματα της Δύσης.
Στα Γιάννενα, εκτός από το ζωγραφικό του έργο, στο οποίο αναφερθήκαμε ήδη, παρακάτω δε θα ασχοληθούμε και με τις αγιογραφικές του επιδόσεις, παρέδιδε χωρίς αμοιβή μαθήματα ζωγραφικής στο Ελισαβέτειο Παρθεναγωγείο (1869), στο οποίο σημειωτέον διευθύντρια ήταν η αδερφή του Αικατερίνη. Μερικά χρόνια όμως αργότερα άφησε τα Γιάννενα (1874) και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Αυτή την περίοδο δημιούργησε σημαντικά έργα, έλαβε μέρος στα «Ολύμπια», την Πανελλήνια Έκθεση προβολής των επιτευγμάτων του ελληνικού κράτους, του 1875 με πέντε έργα και στα «Ολύμπια» του 1888 με ένα.
Ο Αλέξανδρος Δαμίρης διακρίθηκε καλλιτεχνικά σε δύο τομείς, στην κοσμική ζωγραφική και στην αγιογραφία. Και στους δύο τομείς έχει αποτυπωθεί η επιρροή την οποία υπέστη από δυτικά ζωγραφικά πρότυπα καθώς και η έφεσή του στην κλασικιστική τέχνη, αλλά και η «εμμονή» του στη δημιουργία αντιγράφων από μεγάλα έργων γνωστών δυτικών ζωγράφων. Τεκμήριο των παραπάνω τεχνοτροπικών επιρροών και τάσεων του Δαμίρη αποτελεί η τοιχογραφία στο αρχοντικό Κέλλη-Βενέτη, που αναφέραμε στην αρχή. Το θέμα δεν αποτελεί έμπνευση του ζωγράφου αλλά ακριβές αντίγραφο πίνακα ενός Iταλού ζωγράφου, του Tζούλιο Pομάνο (Giulio Romano, 1492-1546). Ο Ρομάνο υπήρξε μαθητής του πασίγνωστου Pαφαήλ (Raffaello Sanzio, 1483-1520), ο δε αρχικός πίνακας της μάχης στη Μουλβία γέφυρα έγινε σε σχέδιο του ιδίου του Pαφαήλ. Το πρωτότυπο βρίσκεται στο Mουσείο του Bατικανού.
Το ταλέντο και οι δεξιότητες του Δαμίρη στην εκτέλεση αγιογραφιών επιβεβαιώνεται (και) από το έργο που παρήγαγε εικονογραφώντας μέρος της εκκλησίας της Αγίας Αικατερίνης, επίσης στα Γιάννενα (1872). Εδώ ο ζωγράφος μας κατέλειπε δύο υπογεγραμμένες συνθέσεις: τη Γέννηση του Χριστού και την Αποκαθήλωση. Πιστός μάλιστα στις συνήθειές του μετέφερε αυτούσια στη δεύτερη έναν πίνακα του Ιταλού Daniele da Volterra (Ρώμη, 1545).
Εκτός των αγιογραφιών-τοιχογραφιών ο Δαμίρης δημιούργησε με πενάκι απεικονίσεις Αγίων για τη δημιουργία λιθογραφιών. Μία από τις δύο, μέχρι σήμερα, γνωστές λιθογραφίες του, έργο του 1872 που απεικονίζει την Αγία Αικατερίνη, εκτίθεται στο Μουσείο-Πινακοθήκη Χαρακτικής στη Ζίτσα.
Όσον αφορά στην «πορεία» της οικογένειας Δαμίρη, θα πρέπει εδώ να αναφερθεί και να τονιστεί ότι πολλά από τα μέλη της διέπρεψαν, ως «τέκνα της καλαρρυτινής διασποράς», σε διάφορα μέρη της Ελλάδος. Ενδεικτικά αναφέρονται οι Δημήτριος Δαμίρης και τα παιδιά του Νικόλαος και Σπυρίδων, που αποτελούσαν, όχι μόνο επιτυχημένους εκπροσώπους του εμπορικού τομέα στην Κέρκυρα, αλλά και επίλεκτα μέλη της επτανησιακής κοινωνίας. Περίτρανη απόδειξη και εξόχως τιμητική πράξη –αναγνώριση της προσωπικότητας και της προσφοράς του Δημητρίου Δαμίρη- αποτελεί το γεγονός ότι όταν απεβίωσε το 1870, ετάφη στην Ιερά Μονή Πλατυτέρας Κέρκυρας, εκεί όπου αναπαύονται τα μέλη της Οικογένειας Καποδίστρια (μεταξύ των άλλων και ο Κυβερνήτης της Ελλάδος, Ιωάννης), ο λόγιος Μουστοξύδης και ο αγωνιστής Φώτος Τζαβέλλας. Ο τάφος του Δαμίρη μάλιστα βρίσκεται ακριβώς δίπλα σ’ αυτούς των Καποδίστρια.
