«Σε μεγάλο μέρος του κόσμου, απλώς το να ανασαίνει κανείς σε μια πόλη ισοδυναμεί για την υγεία του με το να ήταν μανιώδης καπνιστής», σύμφωνα με την ετήσια έκθεση «Κατάσταση του Παγκόσμιου Αέρα» (Health Effect Institute). Ανθυγιεινό αέρα αναπνέει το 95% του πληθυσμού του πλανήτη, και κυρίως όσοι ζουν στις φτωχότερες χώρες της Γης, με την ατμοσφαιρική ρύπανση να έχει σημαντική συμβολή, μόνο το 2016, στο θάνατο 6,1 εκατομμυρίων ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο.
Είναι αποδεδειγμένο και ευρέως γνωστό ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση συνδέεται με εγκεφαλικά επεισόδια, καρδιακές προσβολές, καρκίνο του πνεύμονα και χρόνιες παθήσεις των πνευμόνων, ασθένειες που ευθύνονται για πολλούς πρόωρους θανάτους (State of Global Air Report). Άλλωστε, η ατμοσφαιρική ρύπανση είναι η τέταρτη συχνότερη αιτία θανάτου, ανάμεσα σε άλλους κινδύνους για την υγεία, πίσω από υψηλή αρτηριακή πίεση, την κακή διατροφή και το κάπνισμα.
Ο ΟΗΕ αναγνωρίζοντας τη σοβαρότητα του προβλήματος και θέλοντας να περιβάλλει με μεγαλύτερο κύρος τον αγώνα για καθαρότερη ατμόσφαιρα και περισσότερο υγιεινό περιβάλλον, αποφάσισε να δώσει στον φετινό εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Περιβάλλοντος το χαρακτήρα εκστρατείας κατά της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Μάλιστα η χώρα που θα διοργανώσει τις εκδηλώσεις για το Περιβάλλον είναι η Κίνα, η οποία, σημειωτέον, κατέχει το ρεκόρ, όσον αφορά την εκπομπή ρύπων, σε παγκόσμιο επίπεδο (μάλλον για να αναλάβει τις ευθύνες της και τη λήψη δραστικών μέτρων για περιορισμό των ρύπων…).
Η Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος, η οποία καθιερώθηκε το 1972, αποτελεί τη μεγαλύτερη γιορτή για το Περιβάλλον κάθε χρόνο, πραγματοποιείται στις 5 Ιουνίου και γιορτάζεται από χιλιάδες κοινότητες παγκοσμίως. Πάνω απ’ όλα, είναι μια μέρα αφύπνισης για όλους τους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, ώστε να συμμετέχουν ενεργά στην προστασία της Γης, η οποία παρουσιάζει τελευταία όλα τα συμπτώματα της αποκαλούμενης οικολογικής κρίσης. Μια από τις εκφράσεις της και μάλιστα από τις σημαντικότερες, είναι η ρύπανση της ατμόσφαιρας .
Πότε η ατμόσφαιρα μιας περιοχής θεωρείται ρυπασμένη; Όταν σ’ αυτήν εμπεριέχονται χημικές ενώσεις ή (και) σωματίδια σε συγκέντρωση ή διάρκεια τέτοια που μπορούν να προκαλέσουν αλλοίωση της δομής, της σύστασης και των χαρακτηριστικών της ατμόσφαιρας. Οι αλλαγές αυτές μπορούν να έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία, στους οργανισμούς και στα οικοσυστήματα, και γενικά να καταστήσουν το περιβάλλον ακατάλληλο για τις επιθυμητές χρήσεις του.
Η ατμοσφαιρική ρύπανση οφείλεται κυρίως στην παρουσία οξειδίων (οξείδια του αζώτου, του θείου, του άνθρακα και άλλα), αλλά και στην αιθάλη. Η παράθεση παρακάτω των κυριότερων ρύπων, αλλά και της πηγής προέλευσής τους, μας υποδεικνύει την πηγή προέλευσής τους δηλαδή τη δραστηριότητα, φυσική ή ανθρωπογενή, η οποία σε τελική ανάλυση είναι υπεύθυνη για τη ρύπανση της ατμόσφαιρας.
Το διοξείδιο του θείου παράγεται κατά την καύση στερεών και υγρών καυσίμων. Μεγάλες επίσης ποσότητες διοξειδίου του θείου ελευθερώνονται στον αέρα και από τις εκρήξεις των ηφαιστείων. Τα οξείδια του αζώτου παράγονται κατά τη λειτουργία των βενζινοκινητήρων. Είναι υπεύθυνα για την παραγωγή του όζοντος, εξαιρετικά βλαπτικού αερίου. Το μονοξείδιο του άνθρακα, το οποίο προέρχεται κυρίως από τις καύσεις στους κινητήρες των αυτοκίνητων και βέβαια είναι γνωστό δηλητήριο. Το διοξείδιο του άνθρακα, το οποίο παράγεται κατά την καύση στερεών και υγρών καυσίμων. Διάφοροι υδρογονάνθρακες, οι οποίοι είναι συστατικά των καυσίμων που διαφεύγουν στην ατμόσφαιρα, χωρίς να καούν, και είναι πολύ βλαβεροί. Τα αιωρούμενα σωματίδια, όπως για παράδειγμα η αιθάλη (σκόνη άνθρακα, κάπνα) και η σκόνη, η οποία προέρχεται ή από μεταφορά της από ερημικές περιοχές ή από τα τεχνικά έργα, αλλά και τα ηφαίστεια.
Περαιτέρω αναφορά στη δράση των ρύπων στην ατμόσφαιρα οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα οξείδια του αζώτου είναι υπεύθυνα για τη δημιουργία νέφους, συνήθως στα κέντρα μεγαλουπόλεων, τα οξείδια του θείου και του άνθρακα αντιδρούν με τους υδρατμούς των νεφών δημιουργώντας όξινη βροχή, η οποία προσβάλλει τα δάση, ενώ το θειϊκό οξύ (συστατικό της όξινης βροχής), προσβάλλει τα μάρμαρα μετατρέποντάς τα σε γύψο (καταστροφή μνημείων). Το διοξείδιο του άνθρακα έχει αποδειχθεί ότι αποτελεί το σημαντικότερο θερμοκηπιακό αέριο και ενοχοποιείται για τη διαρκή αύξηση της θερμοκρασίας της Γης, από την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης και μέχρι σήμερα.
Υπάρχουν διάφορες πηγές ατμοσφαιρικής ρύπανσης, ανθρωπογενούς και φυσικής προέλευσης: η καύση ορυκτών καυσίμων για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, οι μεταφορές, η βιομηχανία και τα νοικοκυριά, η γεωργία, η διαχείριση αποβλήτων, οι ηφαιστειογενείς εκρήξεις κ.ά.
Αντίθετα με την κοινή αντίληψη, το μεγαλύτερο ποσοστό των παραγομένων αερίων ρύπων προέρχεται από καθαρά φυσικές πηγές. Παρ’ όλα αυτά, οι ανθρωπογενείς εκπομπές είναι κυρίως υπεύθυνες για τα μεγάλα περιβαλλοντικά προβλήματα. Η ατμοσφαιρική ρύπανση προκαλείται κυρίως από τρεις ανθρώπινες δραστηριότητες, τη βιομηχανία, τις μεταφορές και τα νοικοκυριά. Σε μια τυπική πόλη, η βιομηχανία ευθύνεται για το 50% της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, τα μέσα μεταφοράς για το 35%, ενώ τα νοικοκυριά για το 15%.
Η Global Carbon Atlas, μια υπηρεσία παρακολούθησης των πιο πρόσφατων στοιχείων που αφορούν στις ροές άνθρακα από τις ανθρώπινες ενέργειες, ξεχώρισε τις χώρες από τις οποίες εκπέμπονται οι μεγαλύτερες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα σε όλο τον κόσμο. Η επιλογή του διοξειδίου του άνθρακα έγινε γιατί αποτελεί το αέριο που ενοχοποιείται για το φαινόμενο του θερμοκηπίου, τη συνεχιζόμενη αύξηση της θερμοκρασίας της Γης και τα συνδεόμενα φαινόμενα της κλιματικής αλλαγής.
Οι δέκα πρώτες χώρες, με αυξητική πορεία στην εκπομπή ρύπων είναι: ο Καναδάς, η Νότια Κορέα (η οποία επιβαρύνεται και από την Κίνα), η Σαουδική Αραβία ( η πρωτεύουσα Ριάντ, είναι μια από τις πιο μολυσμένες πόλεις του κόσμου, ξεπερνώντας ακόμη και το Πεκίνο), το Ιράν, αποτελεί έναν «υπερ-μολυντή» του περιβάλλοντος, η Γερμανία, της οποίας η παρουσία στη λίστα ίσως προκαλεί έκπληξη, λόγω της εφαρμογής γενικά φιλοπεριβαλλοντικής πολιτικής, αιτία είναι φυσικά η βαριά βιομηχανία της χώρας, η Ιαπωνία, λόγω της τεράστιας βιομηχανικής δραστηριότητας, η Ρωσία, ειδικά η περιοχή της Σιβηρίας, όπου βρίσκονται τα περισσότερα κοιτάσματα και οι βιομηχανίες πετρελαίου και φυσικού αερίου, η Ινδία, της οποίας τα ασύλληπτα πληθυσμιακά επίπεδα προκαλούν τεράστια προβλήματα ρύπανσης, οι ΗΠΑ, η δεύτερη μεγαλύτερη χώρα-ρυπαντής στον κόσμο και στην πρώτη θέση βρίσκεται η Κίνα, κατάταξη που δεν προκαλεί έκπληξη σε κανέναν. Είναι η χώρα που εκπέμπει περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα από οποιονδήποτε άλλο στον κόσμο. Κι αν σε αυτό προστεθούν οι ροές από Ινδία, Ρωσία και άλλες χώρες της ΝΑ Ασίας, τότε καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η περιοχή δεν είναι τίποτε άλλο από ένα γιγαντιαίο «χημικό-ρυπογόνο κοκτέιλ».
Η περιβαλλοντική ρύπανση αποτελεί «το τίμημα της εξέλιξης» και μέρος των αρνητικών συνεπειών στον τομέα της υγείας, του βιομηχανικού-καταναλωτικού-αστικού τρόπου ανάπτυξης και διαβίωσης.
Τα δεδομένα πολύ πρόσφατης διεθνούς έρευνας με τίτλο “Η κατάσταση του Παγκόσμιου Αέρα 2019” (Air-SOGA), αναφέρουν πως η ρύπανση του αέρα «κόβει» κατά μέσο όρο 20 μήνες από το προσδόκιμο ζωής ενός παιδιού που γεννιέται σήμερα στη Γη. Επιπλέον, περίπου το 92% του παγκόσμιου πληθυσμού συνεχίζει να ζει σε περιοχές όπου η συγκέντρωση μικροσωματιδίων ΡΜ 2,5 στον αέρα υπερβαίνει το επίπεδο που ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας θεωρεί υγιές. Η ρύπανση του αέρα, σύμφωνα με την ίδια έκθεση, συμβάλλει σχεδόν στο 10% των θανάτων διεθνώς ετησίως, προκαλώντας σχεδόν πέντε εκατομμύρια πρόωρους θανάτους.
Κάτι το οποίο προέκυψε τα τελευταία χρόνια και είναι ενδεικτικό της διασύνδεσης της κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης με το επίπεδο ρύπανσης, είναι η αύξηση των μικροσωματιδίων στην ατμόσφαιρα. Οφείλεται βέβαια στην ανεξέλεγκτη καύση υλικών, τελείως ακατάλληλων για θέρμανση και μαγείρεμα, από κοινωνικά στρώματα χαμηλού εισοδήματος. Με βάση τελευταίες μελέτες, η ρύπανση από τα σωματίδια που εκπέμπουν τα υλικά αυτά είναι η μεγαλύτερη απειλή για την ανθρώπινη υγεία παγκοσμίως, όσον αφορά το προσδόκιμο ζωής. Το έχουμε διαπιστώσει και στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια. Η Ελλάδα βρίσκεται στις πρώτες θέσεις ανάμεσα στις χώρες με τη μεγαλύτερη θνησιμότητα το χειμώνα. Συγκεκριμένα, συγκεντρώνει το μεγαλύτερο ποσοστό θανάτων από έκθεση σε διοξείδιο του άνθρακα, σε οξείδια του αζώτου και στο όζον. Η Ελλάδα εξάλλου, είναι η τρίτη χώρα ανάμεσα στις ευρωπαϊκές, της οποίας οι πολίτες δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να εξασφαλίσουν θέρμανση. Στην πρώτη και τη δεύτερη θέση συναντάμε τη Βουλγαρία και τη Λιθουανία. Η Βουλγαρία, η Ελλάδα και περιοχές της Ισπανίας, της Ιταλίας και της Σλοβακίας βρίσκονται ταυτόχρονα στο υψηλότερο 20% στην Ε.Ε. τόσο στην έκθεση των πολιτών σε μικροσωματίδια, όσο και στο υψηλότερο 20% στην Ε.Ε. στη μακροχρόνια ανεργία.
Παρά την επελθούσα σημαντική βελτίωση συνειδητοποίησης της κρισιμότητας των περιβαλλοντικών προβλημάτων σε επίπεδο πολιτικών, εταιρειών αλλά και απλών πολιτών, κατά τις τελευταίες δεκαετίες (πλέον υποτίθεται πως «όλοι» είναι στοιχειωδώς ενημερωμένοι, συνειδητοποιούν και «μεριμνούν» για την προστασία του περιβάλλοντος), το κεφάλαιο της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και της απειλής που αυτή συνιστά παραμένει ανοιχτό, ειδικά αν σκεφτεί κανείς ότι συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής.
Από το 1992 (Ρίο ντε Τζανέιρο), όταν υιοθετήθηκε η πρώτη σύμβαση για τον περιορισμό των ρύπων, δυστυχώς το αποτέλεσμα υπήρξε μηδαμινό. Οι ρύποι και συνεπακόλουθα η θερμοκρασία του πλανήτη, συνεχώς αυξάνονται. Στην Ευρώπη η θερμοκρασία έχει αυξηθεί κατά 1 ◦C, οι δε προβλέψεις είναι δυσοίωνες: μέχρι το τέλος του αιώνα η αύξηση θα είναι της τάξης 4-5 ◦C. Έχει όμως αποδειχθεί και βέβαια τονισθεί, ότι αύξηση πάνω από 2 ◦C θα έχει ολέθριες συνέπειες για το περιβάλλον και τους οργανισμούς.
Η επιβεβαίωση έρχεται από το πλέον έγκριτο όργανο του ΟΗΕ, τη «Διακυβερνητική Επιτροπή για τη Βιοποικιλότητα και τις Οικοσυστημικές Υπηρεσίες», μέσω της έκθεσής της που δημοσιεύτηκε προ ολίγων ημερών (Απρίλιος 2019), η οποία κρούει τον κώδωνα του κινδύνου: ήδη από την επίδραση της ανθρώπινης δραστηριότητας έχει επέλθει μείωση της βιομάζας άγριας ζωής κατά 82%, μείωση των φυσικών οικοσυστημάτων κατά 47%, 25% του συνόλου είναι απειλούμενα είδη πανίδας και χλωρίδας, έχει επέλθει μείωση των παραγωγικών εδαφών κατά 23%, 290 εκατ. εκτάρια τροπικών δασών χάθηκαν από το 1990 έως το 2015, για να αναφερθούμε μόνο σε ορισμένα σημεία της έκθεσης.
Η νέα συμφωνία για την κλιματική αλλαγή, γνωστή ως «Συμφωνία του Παρισιού 2015», υπόσχεται ότι θα αποτρέψει την περαιτέρω αύξηση της θερμοκρασίας μέσω του περιορισμού των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.
Αλλά υποσχέσεις έχουν «εκτοξευθεί» πολλές και από πολλούς κατά το παρελθόν, οι οποίες ουδέποτε τηρήθηκαν. Αυτό που επιβάλλεται είναι η υιοθέτηση και εφαρμογή άμεσων και δραστικών μέτρων τώρα. Ως πότε μόνο θα συζητάμε και δεν θα πράττουμε; Μήπως ο χρόνος μας τελειώνει;
