Τρίτη άποψη

Ψυχολογία της ομάδας

Τα ζωντανά πλάσματα αποτελούνται από κύτταρα οργανωμένα με συγκεκριμένο τρόπο, αυτά τα κύτταρα από μόρια, άτομα κλπ. Με τη σειρά τους τα έμβια όντα συγκροτούν είδη. Τα είδη ξεχωρίζουν με σημαντική σαφήνεια το ένα από το άλλο, στη βάση του ότι τα μέλη τους εξασφαλίζουν μεταξύ τους την αναγέννηση του είδους, ενώ δεν μπορούν να το κάνουν με μέλη άλλων ειδών.

Τα ζώα κάθε είδους πάλι συγκροτούν ομάδες δύο κυρίως ειδών: αγέλες και κοινωνίες. Οι άνθρωποι έχομε την ιδιαιτερότητα πως αποφασίζομε μόνοι μας πόσο αγελαία και πόσο κοινωνικά συμπεριφερόμαστε: συγκροτούμε πολιτείες.

Κάθε μέλος μιας ολότητας, έχει επαρκή αυτεξουσιότητα, και γι΄ αυτό ξεχωρίζει σαν “άτομο”, ακέραιο, άτμητο. Η συμπεριφορά του καθορίζεται από αυτό το ίδιο, αλλά και σε άλλοτε άλλο βαθμό από το έμψυχο και άψυχο περιβάλλον του. Η συμπεριφορά μας, κάθε ανθρώπου, ορίζεται από τη βούλησή μας που διαμορφώνεται διττά: από αισθήματα που γεννούν ερεθίσματα του περιβάλλοντος και από μια ταλάντωση της βούλησής μας, που εξαρτάται μόνον από το χρόνο και όχι από εξωτερικές διεγέρσεις. Π.χ. περιοδικά πεινάμε, τρώμε, χορταίνομε και ξαναπεινάμε. Η βούληση υλοποιείται με διέγερση της κινητικής μοίρας του εγκεφάλου και εκδηλώνεται σαν κίνηση ή έκκριση. Αυτή η εξωτερικευμένη βούληση περιορίζεται από περιβαλλοντικούς νόμους, τους φυσικούς, χημικούς, βιολογικούς, αλλά και από εκείνους που προκύπτουν από την ομαδική διαβίωση.

Ο επηρεασμός της ανθρώπινης συμπεριφοράς από τους άλλους έχει μελετηθεί συστηματικά κυρίως από φιλοσόφους και ψυχολόγους, όπως το κλασικό βιβλίο του G.LeBon “Η Ψυχολογία του Όχλου” και πολλά άλλα. Δεν είμαι ειδικός, αλλά διατυπώνω κάποιες σκέψεις που στηρίζονται στη λογική επεξεργασία εντυπώσεων μάλλον παρά σε γνώσεις.

Η συμπεριφορά μιας ομάδας δεν ταυτίζεται με τη συμπεριφορά του αθροίσματος των μελών της. Μια ομάδα από πέτρες μπορεί να οικοδομεί ένα πορνείο ή ένα καθεδρικό ναό. Οι ίδιες πέτρες. Και μια ομάδα ανθρώπων μπορούν οι ίδιοι να συγκροτούν μια αγέλη ή μια κοινωνία. Η ομάδα επιβάλλει τις δικές της θελήσεις στα μέλη της με τρεις κύριους τρόπους: μίμηση, ανταγωνισμό, συμπληρωματικότητα. Η μίμηση επικρατεί στον αγελαίο τρόπο συμβίωσης. Κάθε μέλος της αγέλης μιμείται τη συμπεριφορά των άλλων. Καθώς κάθε μέλος διαθέτει και τη δική του, σαν ταλάντωση, συμπεριφορά, εκείνο με την υψηλότερη συχνότητα (“βηματοδότης”), γίνεται ο αρχηγός και τα άλλα τον ακολουθούν. Καθώς η συχνότητα όλων των ταλαντώσεων αυτού του είδους είναι ανάλογη με την κατανάλωση ενέργειας, αρχηγός γίνεται το ισχυρότερο (που καταναλώνει την περισσότερη ενέργεια στο μικρότερο χρόνο) από τα μέλη του κοπαδιού. Και αυτό τον αρχηγό μιμούνται και ακολουθούν τα υπόλοιπα ζώα. Στον αγελαίο τρόπο επικρατεί επίσης ο ανταγωνισμός, έναντι κυρίως άλλων ομάδων. Στον ανταγωνισμό επιδιώκεται η επικράτηση του ατόμου και/ή ο αφανισμός του αντιπάλου. Τα σαρκοβόρα κυνηγούν τη λεία τους, σκοτώνουν και τρέφονται. Τα φυτοφάγα τρέχουν για να μη γίνουν βορά των θηρευτών τους και επιβιώνουν. Και τα δύο, αν χρειασθεί, παλεύουν για τη ζωή τους.

Στις κοινωνίες, όπως κάποιων εντόμων, επικρατεί η συμπληρωματικότητα. Κάθε μέλος τους επιτελεί διαφορετικό έργο, αλλά όλα μαζί, αλληλοσυμπληρούμενα, αποσκοπούν σε κοινό σκοπό. Κοινός σκοπός είναι να δημιουργήσουν αποθήκες χρήσιμων, διατηρήσιμων ή και αναγεννώμενων αγαθών, με τα οποία θα αντιμετωπίσουν απρόβλεπτες φυσικές περιόδους ένδειας, π.χ. μακρά περίοδο αναβροχιάς.

Η ανθρώπινη ομάδα, αποφασίζοντας μόνη της αν θα ζει με αγελαίο ή κοινωνικό τρόπο, είναι εξαιρετικά πολύπλοκη. Φανταστείτε μια ομάδα 7 ατόμων που αποτελούν ένα Συμβούλιο. Θα πάρει αποφάσεις. Μπορεί να είναι τυχαία επιλεγμένα άτομα. Θα ανταλλάξουν απόψεις, μπορεί να ζητήσουν και έξω από τον ομάδα γνώμες ατόμων με εμπειρία και γνώσεις πάνω στο θέμα που συζητούν. Ενδέχεται όμως ένα από τα 7 άτομα να τύχει να έχει γνώσεις. Τυχερό το Συμβούλιο! Όλοι θα ακολουθήσουν αυτόν το γνώστη, που γίνεται ο αρχηγός (ή ο δικτάτορας) πάνω στο θέμα που συζητούν. Η ομάδα όμως παύει έτσι να λειτουργεί σαν ομάδα. Θα μπορούσε να υποκατασταθεί από αυτόν τον Ένα. Ο κάθε Ένας όμως ενδέχεται να σφάλλει. Δεν υπάρχει γνώση χωρίς σφάλμα, έστω μετρήσιμο, αλλά σφάλμα. Και τέτοιες αποφάσεις μπορεί να είναι σφαλερές χωρίς δυνατότητα να διορθωθούν. Ας υποθέσουμε τώρα ότι όλα τα άτομα του Συμβουλίου είναι επαΐοντες, καθένας σε διαφορετικό τομέα, π.χ. ένας γιατρός, ένας δικηγόρος, ένας μηχανικός, ένας ψαράς, ένας χτίστης, ένας γεωργός και ένας παπάς. Προφανώς σε κάθε πρόβλημα που προκύπτει, ο αντίστοιχος επαΐων θα είναι ο “δικτατορίσκος” στη λήψη απόφασης. Κι αν το θέμα δεν ανήκει στις αρμοδιότητες κανενός, το Συμβούλιο, που δεν λειτουργεί σαν ομάδα, θα παίξει κορώνα-γράμματα για να αποφασίσει. Ασφαλώς, άλλο πράγμα να κληρώνεται μια απόφαση, κορώνα-γράμματα, κι άλλο να λαμβάνεται μετά από νοητική επεξεργασία μεταξύ απροκατάληπτων ατόμων επιλεγμένων με κλήρωση. Αντίθετα από τα παραπάνω, αν μια 7μελής Επιτροπή πρέπει να εισηγηθεί ένα θέμα, οι καλύτερες πιθανότητες είναι να αποτελείται από 7 ειδικούς πάνω στο συγκεκριμένο θέμα.

Υπάρχει εναλλακτική λύση; Ίσως. Ασφαλώς όχι τέλεια, αλλά, συνήθως, καλύτερη από τις προηγούμενες. Το Συμβούλιο αποτελείται από μη ειδικούς, κληρωμένα άτομα από το σύνολο που θα ωφεληθεί ή θα βλαφθεί από την απόφασή. Αυτοί οι μη ειδικοί θα καταλήξουν αφού πρώτα ακούσουν επαΐοντες εκτός από τα μέλη της. Υπέρ και κατά οποιασδήποτε άποψης. Θα το βασανίσουν. Όχι μόνο θα ακούσουν τους ειδικούς, αλλά και θα τους ρωτήσουν πιεστικά. Και, βέβαια θα συζητήσουν μεταξύ τους. Τι διαφέρει ένας γνώστης εισηγητής εκτός της ομάδας, από ένα γνώστη εισηγητή, μέλος της ομάδας; Στη δεύτερη περίπτωση επειδή ο γνώστης είναι μέλος της ομάδας μας, η αυτόματη στάση μας είναι να τον μιμηθούμε, να υιοθετήσουμε αβασάνιστα την άποψή του. Αυτός είναι ο “ισχυρός” για το συγκεκριμένο θέμα. Η γνώση είναι ισχύς. Η στάση μας θα είναι αγελαία. Τον ακολουθούμε. Στην πρώτη περίπτωση όμως ο γνώστης είναι έξω από την ομάδα μας, δεν είναι “ο δικός μας”, ένας από εμάς. Η σχέση μας μαζί του είναι συμπληρωματική, κοινωνική δηλαδή. Όπως αναφέρθηκε, θα τον πιέσουμε με ερωτήσεις, ενώ θα ακούσουμε και τις αντίθετες απόψεις από άλλον, επιλεγμένο με τις αντίθετες θέσεις.

Η παραπάνω λογική βρίσκει την εφαρμογή της π.χ. στα ορκωτά δικαστήρια, όπως στις ΗΠΑ. Οι μη ειδικοί κληρωμένοι ένορκοι ακούν μαρτυρίες, βλέπουν τεκμήρια, πληροφορούνται από ειδικούς γνώστες, πρόεδρο, υπεράσπιση και πολιτική αγωγή, που δεν μετέχουν στη λήψη απόφασης. Ίσχυσε ακόμη στη βουλή της αρχαίας Ελληνικής πολιτείας. Θετικό ή αρνητικό; Εναπόκειται στον αναγνώστη να κρίνει.