Συχνά, όταν ξεκινώ να γράφω δεν ξέρω πού θα καταλήξω. Γράφοντας βοηθιέμαι να σκέφτομαι. Φοβάμαι πως δεν έχω ικανοποιητική απάντηση στα ερωτήματα που θα θέσω. Θυμάμαι, θάμουνα 5 ετών. Φιλάσθενος, βαριά αδυνατισμένος από την κατοχική πείνα, ήμουν σε ανάρρωση από μια από τις παιδικές αρρώστιες. Ήμουν σκεπασμένος με μια κουβέρτα που το χείλος της ήταν ραμμένο. Πρόσεξα πως αν τραβούσα την άκρη της κλωστής, ξήλωνα το ράψιμο. Καταλάβαινα πως δεν έπρεπε να το κάνω αυτό. Κι όμως μου ήταν αδύνατο να σταματήσω. Αργά αργά, τραβώντας το νήμα, έβλεπα να ξεμοντάρονται απολαυστικά μια μια οι θηλιές από το πλέξιμο. Ποιο ήταν το κίνητρο μου; Συχνά βλέπομε παιδιά να “παίζουν” καταστρέφοντας τα παιχνίδια τους. Δεν ξέρω ως ποιο βαθμό πρέπει να επεμβαίνουμε να τα σταματήσουμε. Διαλύοντας τα παιχνίδια τους, χωρίς να το καταλαβαίνουν, αντιλαμβάνονται πώς είναι συναρμολογημένα. Όμως αυτή η καταστροφική ακατανίκητη μανία επεκτείνεται και στην ενήλικη ζωή.
Αναρωτιέμαι. Στον Τρωικό πόλεμο οι Έλληνες νίκησαν. Είχαν ταλαιπωρηθεί αφάνταστα για 10 χρόνια. Πολλοί σύντροφοί τους είχαν σκοτωθεί ή πεθάνει από τις ταλαιπωρίες και τα θανατηφόρα βέλη, τις ακτίνες, του Απόλλωνα που σκόρπιζαν αρρώστιες, τύφο ή χολέρα υποθέτω, που θέριζαν τους πολεμιστές. Έτσι, όταν βρέθηκαν μέσα στην πόλη με το Δούρειο Ίππο, κατανοώ γιατί επιδόθηκαν σε σφαγές του πληθυσμού, εκδικούμενοι για την ντροπή (να τους κλέψουν την πιο όμορφη γυναίκα της Οικουμένης!) και την εκδίκηση για τα τόσα που υπέφεραν. Αλλά την πόλη γιατί να την καταστρέψουν; Θα ήταν δικιά τους, όμορφη, έτοιμη να την ζήσουν, να την απολαύσουν. Το ίδιο γίνεται σε κάθε πόλεμο. Οι νικητές δεν αρκούνται να εξουδετερώσουν τον αντίπαλο, αλλά προχωρούν στην καταστροφή των δημιουργημάτων του. Όταν βρέθηκα κάποτε στα Χανιά, μια από τις ωραιότερες πόλεις της πατρίδας μας, μου έδειχναν οι ντόπιοι κάποια ερείπια που κάποτε υπήρξαν πανέμορφα κτίσματα και όταν έδιωξαν τους Τουρκοκρητικούς που τα κατείχαν, τα γκρέμισαν. Γιατί; Τα ίδια έγιναν και στη Γαλλική Επανάσταση στο Παρίσι. Αυτό το κείμενο γράφεται στις 17 Νοέμβρη. Βλέπω στην τηλεόραση τους “κουκουλοφόρους” να καταστρέφουν τα πάντα, ως και την ιστορική πύλη του Πολυτεχνείου, σπάνε μάρμαρα, βάζουν φωτιές σε δημόσια και ιδιωτικά κτήρια. Γιατί;
Το συμβολικό ξέσπασμα, ιδίως σε ώρες χαράς, συνδέεται με πολυθόρυβες εκδηλώσεις. Η ανάσταση του Διονύσου συνδεόταν με εκκωφαντικούς κρότους κάθε είδους. Το καταλαβαίνω, γιατί οι εορταστές ήταν μεθυσμένοι με την επαναφορά στη ζωή του θεού του κρασιού. Αλλά το έθιμο διατηρήθηκε και στην Ανάσταση του δικού μας Χριστού με κροτίδες και βαρελότα, όχι σπάνια με σοβαρά, ως και θανάσιμα, ατυχήματα. Παρόλον ότι το αίμα του Χριστού είναι οίνος, οι τελεστές του επικίνδυνου εθίμου δεν είναι μεθυσμένοι (η πόση κρασιού θα ακολουθήσει). Έχουν μόνο τρελή χαρά.
Η υπερένταση, το στρες, έχει φυσιολογικό μηχανισμό. Συνδέεται με την υπερέκκριση ουσιών όπως η αδρεναλίνη που εντείνει τη λειτουργία της καρδιάς, της αναπνοής, των μυών, οι ενδορφίνες που μειώνουν την αίσθηση του πόνου και άλλες. Το σύνολο βοηθά το άτομο να επιβιώσει είτε παλεύοντας είτε φεύγοντας. Έτσι κι αλλιώς, η κατάσταση της υπερέντασης κάνει να υπερεκκρίνονται οι ορμόνες που ανέφερα, η υπερέκκρισή τους αυξάνει την υπερένταση κι ένας φαύλος κύκλος αναπτύσσεται. Όλα αυτά σημαίνουν κατανάλωση χρησίμων, σακχάρου, οξυγόνου, πιο γρήγορα από την ανανέωσή τους και παραγωγή άχρηστων ουσιών ταχύτερα από το ρυθμό αποβολής τους. Αυτή η κατάσταση συναγερμού μπορεί να σώζει, αλλά εξαντλεί τάχιστα, όπως όλες οι καταστάσεις συναγερμού. Αν η υπερένταση δεν συνδέεται με απειλή για τη ζωή, π.χ. οφείλεται στην πείνα και στο κυνήγι μιας λείας, είναι ευχάριστη, έστω και με πάλη, καθώς η υπερέκκριση ιδίως ενδορφινών απαλλάσσει από οδυνηρά αισθήματα, όπως γίνεται με τη μορφίνη.
Είναι τα παραπάνω μια εξήγηση, αλλά δεν μου αρκεί. Όταν το παιδί καταστρέφει τα παιχνίδια του δεν είναι στρεσαρισμένο. Απλώς ενεργεί με ένα φαύλο κύκλο από τον οποίον δεν μπορεί να απαλλαγεί και τον απολαμβάνει.
Οι μαζικές καταστροφές, όπως γίνονται π.χ. σε επαναστάσεις, έχουν μια σημαντική διαφορά από τις παιδαριώδεις, όπως στην καταστροφική μανία των παιδιών ή των ανώριμων κουκουλοφόρων. Η διαφορά έγκειται στο ότι η βία στην επανάσταση είναι το μέσον με το οποίο οι επαναστάτες ελπίζουν να γίνει πραγματικότητα ένα όνειρό τους. Στην “ανώριμη” βία είναι ο σκοπός. Οι επαναστάτες δεν επιδιώκουν να ανατραπεί μια απαράδεκτη γι΄ αυτούς κατάσταση, αλλά να αντικατασταθεί από μιαν άλλη, ελπίζουν καλύτερη. Η Γαλλική Επανάσταση στηρίχθηκε στο Διαφωτισμό, η Σοβιετική στο Μαρξισμό, ο δικός μας εμφύλιος στην ελπίδα να γίνει η χώρα μας σοσιαλιστική κοκ. Σ΄ αυτή την επιδίωξη αναμενόμενη είναι η ομαδική βία. Μεταδίδεται μιμητικά από τον ένα στον άλλο και συνεχίζεται σαν από αδράνεια, ακόμη και όταν δεν είναι πια αναγκαία. Μια αλεπού πεινάει, βρίσκει ένα κοτόπουλο, το σκοτώνει και το τρώει. Όμως, αν καταφέρει να μπει στο κοτέτσι, κατακρεουργεί όσες κότες μπορέσει, μολονότι δεν πρόκειται βέβαια να τις φάει όλες. Τίθεται σε λειτουργία ο φαύλος κύκλος που λέγαμε για το στρες.
Παρά την καταστροφική μανία, ατομική ή αγελαία, όπως εκδηλώνεται από τον όχλο, η ανθρωπότητα τελικά βαδίζει προς διαρκή οργάνωση, όλο και πιο πολύπλοκη. Όσο πιο οργανωμένη είναι μια πολιτεία, τόσο καλύτερα αποφεύγει την αδικαιολόγητη βία, τη βία για τη βία. Στο Β΄ παγκόσμιο πόλεμο έγιναν φρικτές πράξεις και από τις δυο μεριές. Τα άριστα οργανωμένα κράτη των νικητών ισοπέδωσαν τη Δρέσδη, τη Χιροσίμα, το Ναγκασάκι, όμως διότι θεωρήθηκε απαραίτητο για τη νίκη. Η άλλη μεριά, με τα φρικτά ανήκουστα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, δεν βομβάρδισε τις ανοχύρωτες πόλεις, μεταξύ τους την Αθήνα. Τα εγκλήματά τους έγιναν για μια παράλογη αντιανθρώπινη πίστη ότι για το κακό στην ανθρωπότητα έφταιγαν συγκεκριμένες ανθρώπινες ομάδες, Εβραίοι, κομμουνιστές και τσιγγάνοι. Δεν έφταιγαν οι πόλεις με τους πολιτιστικούς θησαυρούς.
Η οργανωμένη βία είναι τελικά απαραίτητη στον άνθρωπο, όπως και στις κοινωνίες των εντόμων. Για να φάμε, να σχηματίσουμε αποθήκες των αναγκαίων, για να τις υπερασπιστούμε, για να ληστέψουμε ξένες αποθήκες. Η “ώριμη” βία, του δήμου, γίνεται για συγκεκριμένο σκοπό. Από τη στιγμή που θα αρχίσει, χρειάζεται αυτοσυγκρατημός για να σταματήσει, όταν δεν είναι πια αναγκαία. Η “ανώριμη” παιδαριώδης καταστροφική βία, του όχλου, γίνεται χωρίς συγκεκριμένο σκοπό, ανακυκλούμενη, απλώς από μια αφορμή. Τέτοια μπορεί να είναι μια προβοκάτσια ή απλώς μια επέτειος, σαν του Πολυτεχνείου. Ενυπάρχει σαν ένστικτο στον ανώριμο άνθρωπο.
