Η ανθρωπότητα έχει εναποθέσει την απαλλαγή της από την Πανδημία στο εμβόλιο. Ευκαιρία να θυμηθούμε ότι ο εμβολιασμός ως μέθοδος προφύλαξης έχει ιστορία τουλάχιστον τριών αιώνων.
Ο ευλογιασμός εφαρμοζόταν από ελληνίδες «γριές» τουλάχιστον έναν αιώνα πριν την επανάσταση του 1821. Η ευλογιά, «που για την Ευρώπη αποτελούσε φοβερή μάστιγα», ήταν «ολότελα ακίνδυνη στην Κωνσταντινούπολη». Οι πρώτες επιστημονικές δημοσιεύσεις έγιναν από τους Έλληνες γιατρούς Τιμόνη και Πυλαρινό.
Πηγή του τριπλού αφιερώματος το κεφάλαιο «Ελληνικό μπόλι για τη βλογιά (1716-1717)» από το βιβλίο «Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα 1700–1800» του Κυριάκου Σιμόπουλου.
Ελληνικό μπόλι για την ευλογιά (1716-1717) 1, 2
Οι Έλληνες της Πόλης αντιμετώπιζαν την ευλογιά με συστηματικούς ετήσιους εμβολιασμούς
Πρεσβευτής της Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη το 1716-1717 ήταν ο Edward Wortley Montagu. […] Η γυναίκα του ήταν διανοουμένη με κλασσική μόρφωση, πνευματική ανησυχία, παρατηρητικότητα και πολυποίκιλα ενδιαφέροντα και κυρίως με βαθύτατη γνώση των διεθνών πραγμάτων της εποχής της. Αλληλογραφούσε με διάφορες αριστοκράτισσες του Λονδίνου […].
Τα κείμενα των επιστολών της λαίδης Montagu δημοσιεύθηκαν στην Αγγλία το 1763, ένα χρόνο μετά το θάνατό της, και θεωρήθηκαν φιλολογικό γεγονός.3 Την εγκωμιάζει ο Γίββων, ενθουσιάζονται ο Καρλάϋλ και ο Βολταίρος. […]
Οι Έλληνες της Πόλης αντιμετώπιζαν την ευλογιά με συστηματικούς ετήσιους εμβολιασμούς που γίνονταν με ιδιωτική πρωτοβουλία. Η λαίδη Montagu γράφει στη φίλη της Sarra Chiswelt ότι η επιδημία, που για την Ευρώπη αποτελούσε φοβερή μάστιγα, είναι ολότελα ακίνδυνη στην Κωνσταντινούπολη.
Χάρη στην Αγγλίδα περιηγήτρια η Δύση θα γνωρίση για πρώτη φορά τη σωτήρια αυτή λαϊκή προληπτική μέθοδο προστασίας από την ευλογιά, το μπόλι.
Στην Κωνσταντινούπολη ο εμβολιασμός γίνεται από γριές κάθε Σεπτέμβριο
«Ο εμβολιασμός», έγραφε η λαίδη Montagu (1 Απριλίου 1717), «γίνεται από γριές κάθε Σεπτέμβριο, όταν κατασιγάζη η ζέστη. Σχηματίζονται ομάδες από 15 ως 20 άτομα, συγκεντρώνονται σ’ ένα σπίτι και καλούν τη γριά που σπεύδει μ’ ένα καρυδότσουφλο γεμάτο πύο από φλύκταινες ευλογιάς ήπιας μορφής. Αφού ρωτήσει καθένα “ποια φλέβα θα σού ανοίξω”, παίρνει μια μικρή βελόνα, χαράζει το δέρμα και αποθέτει στην αμυχή όσο πύο έχει προσκολληθή στη μύτη της βελόνας. Ύστερα δένει την πληγή, αφού τη σκεπάση με μια κούπα καρυδότσουφλο. Μ’ αυτό τον τρόπο προκαλεί τέσσερες ή πέντε αμυχές.
»Οι Έλληνες, από δεισιδαιμονία, κάνουν σταυρωτά το μπόλι: μια αμυχή στο μέτωπο, από μια στα μπράτσα και μια στο στήθος. Αυτό όμως δεν πρέπει να γίνεται γιατί οι μικρές αμυχές αφήνουν ουλές. Όσοι Έλληνες δεν είναι δεισιδαίμονες προτιμούν, για να μη φαίνωνται τα σημάδια, να γίνεται το μπόλι στα σημεία του σώματος που δεν μένουν ποτέ γυμνά, λ.χ. στα πόδια.
»Τα παιδιά και οι νέοι δεν νοιώθουν καμμιά ενόχληση στις πρώτες οχτώ μέρες. Ύστερα παρατηρείται πυρετός που κρατάει δυό ή τρεις μέρες. Σπάνια εμφανίζονται στο πρόσωπο φλύκταινες και αν φανούν δεν αφήνουν ουλές. Μέσα σε οχτώ μέρες οι μπολιασμένοι γίνονται εντελώς καλά.
»Χιλιάδες άτομα μπολιάζονται κάθε χρόνο, κι ο Γάλλος πρεσβευτής μού έλεγε ότι στην Πόλη οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν την ευλογιά όπως αλλού τα ιαματικά λουτρά. Κανένας θάνατος δεν έχει σημειωθή. Είμαι μάλιστα τόσο σίγουρη για την επιτυχία, που θα μπολιάσω και το γιό μου. Κι επειδή αγαπάω την πατρίδα μου θα φροντίσω να εισαχθή αύτη η επέμβαση και στην Αγγλία».4
Παρόμοια περιγραφή εμβολιασμού κατά της ευλογιάς στην Πόλη έδωσε και ένας ανώνυμος περιηγητής που ταξίδεψε στην Ανατολή το 1737.5
Ο εμβολιασμός διαδίδεται στην Αγγλία και στην Ευρώπη
Πραγματικά η λαίδη Montagu μπόλιασε το γιό της κι όταν γύρισε στο Λονδίνο τη θυγατέρα της. Το παράδειγμά της ακολούθησε ο γιατρός του Βασιλικού Κολλεγίου Keith και η πριγκίπισσα της Ουαλίας Καρολίνα. Μπόλιασαν και οι δυό τα παιδιά τους με επιτυχία.
Ο Γεώργιος Α’ έδωσε εντολή να εφαρμοσθή η μέθοδος σέ έξη θανατοποινίτες. Απόλυτη επιτυχία. Στους μελλοθανάτους χαρίστηκε η ποινή και ο εμβολιασμός άρχισε να διαδίδεται όχι μόνο στην Αγγλία αλλά και στις χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης.
Πώς έγινε η ανακάλυψη
Μ’ όλο που η μέθοδος του εμβολιασμού κατά της ευλογιάς ήταν γνωστή στην Κίνα, φαίνεται πως στον ευρωπαϊκό χώρο εφαρμόσθηκε για πρώτη φορά από Έλληνες. Στις αρχές του 18ου αιώνα ο γιατρός Εμμανουήλ Τιμόνης πρωτοεφάρμοσε αυτή τη μέθοδο στην Κωνσταντινούπολη, όπως βεβαιώνει ο Γερμανός γιατρός Dr Durenfurth σέ άρθρο του στο «Ημερολόγιο τού γερμανικού κράτους» που δημοσιεύθηκε στην «Εστία» του 1876 (σ. 631-635), σε μετάφραση Μηλιαράκη.
Για τον Εμμανουήλ Τιμόνη γράφει ο Άνθιμος Μαζαράκης στο έργο του “Βιογραφίαι των ενδόξων ανδρών της νήσου Κεφαλληνίας, 1843”: «Εις την εποχήν ταύτην έκαμεν (ο Ιάκωβος Πυλαρινός, ιατρός) ομού με έτερον Έλληνα ιατροδιδάσκαλον, τον Εμμανουήλ Τιμόνην, την επιστημονικήν παρατήρησιν της μεγάλης και ανθρωποσωτηρίου ανακαλύψεως του κεντρώματος της φυσικής ευλογιάς, ήτις προ της δαμαλίδος έσωσε από την καταστροφήν της τρομεράς νόσου τόσα μιλιούνια ανθρώπους» (σ. 123).
Και εξηγεί πώς έγινε η ανακάλυψη: «Οι δύο ούτοι ιατροί, ευρεθέντες εις Κωνσταντινούπολιν, καθ’ ον χρόνον μία Θεσσαλίς και μία εκ Θεσσαλονίκης γυνή εις περιπτώσεις φθοροποιού επιδημίας της νόσου έκαμνον τεράστια δια του κεντρώματος, αφιέρωσαν την προσοχήν των και εξετάσαντες εύρον την ανακάλυψιν σωτηριώδη. Μία αλληλοδιάδοχος σειρά πειραμάτων εβεβαίωσε τον μεν Τιμόνην να γράψη κατά το 1713 ως μαθητής και μέλος του πανεπιστημίου της Οξφόρτ προς τον Άγγλον ιατροδιδάσκαλον Βόδβαρ περί της εφευρέσεως ταύτης, τον δέ Πυλαρινόν να την κοινοποιήση προς έτερον Άγγλον φυσιολόγον και ιστορικόν, τον Γουλιέλμον Σεράδ, πρόξενον εν Σμύρνη» (σ. 127).
Οι πρώτες δημοσιεύσεις για τον ευλογιασμό
Ο Πυλαρινός έγραψε τότε μελέτη σέ λατινική γλώσσα με τον τίτλο “Nova et tuta methodus variolam excitandi per transplantationem, nuper inventa et in usum tracta, qua rite per acta, immunia per posterum praeservantur, ab hujus modi contagio corpora”. Στη μελέτη αυτή αποδίδει τον εμβολιασμό σέ Θεσσαλούς. Και προσθέτει ότι από τους Θεσσαλούς έγινε γνωστός ο εμβολιασμός στην Πόλη, όπου ωστόσο εφαρμοζόταν κρυφά. Σε μια μεγάλη όμως επιδημία παρακίνησε τίς γυναίκες που γνώριζαν το μυστικό να εφαρμόσουν το “κέντρωμα” για λόγους χρηματισμού. Τότε ακριβώς έμαθε κι αυτός τη μέθοδο του εμβολιασμού.
Ο Τιμόνης δημοσίευσε το 1713 άρθρο στο αγγλικό περιοδικό “Philosophical Transactions” με τον τίτλο “An account of history of the procuring the small-pox by incision or inoculation as it has for some time been practised at Constantinopel”.6
Για τη θεραπεία της ευλογιάς αγνοούνται ολότελα οι γιατροί
Ο φραγκολεβαντίνος γιατρός Marc. Philippe Zallony που έζησε στην Τήνο γράφει στο χρονικό του ότι και στις Κυκλάδες γινόταν εμβολιασμός των παιδιών κατά της ευλογιάς. «Για τη θεραπεία της ευλογιάς αγνοούνται ολότελα οι γιατροί. Ασχολούνται με την αρρώστια αποκλειστικά οι μανάδες που αναλαμβάνουν να μπολιάσουν τα παιδιά τους. Αλλά, παρά το γεγονός ότι μεταχειρίζονται φλύκταινες από νόσο ήπιας μορφής, τα παιδιά, τίς περισσότερες φορές, προσβάλλονται από κακή ευλογιά».7
Η εφαρμογή του εμβολιασμού, ενώ είχε τόση διάδοση στην Πόλη, ήταν άγνωστη στην κυρίως Ελλάδα. Πανάρχαιες λαϊκές παραδόσεις επικρατούσαν για τον εξευμενισμό της αρρώστιας. Σύμφωνα με μια μακεδονική παράδοση, «η βλογιά είναι μια γυναίκα ασπροφόρα που της αρέσουν τα γλυκά και τα μαλακά. Γι αυτό δεν πατούν μπαμπάκι στα σακκιά, γιατί η βλογιά που της αρέσουν τα μαλακά, μπορεί νάναι μέσα στα μπαμπάκια, κι αν πατηθή θυμώνει πολύ και οι άρρωστοι γίνονται χειρότερα. Ούτε τα ρούχα πρέπει να τα ζεματάνε και να τα κοπανίζουν γιατί η βλογιά θυμώνει. Ούτε τα γουρούνια ούτε τα πρόβατά τους σφάζουν όταν είναι βλογιά. Και τα σκυλιά τάχουν δεμένα γιατί αυτά βλέπουν τη βλογιά κι αλυχτούν, κι αυτό τη θυμώνει πάρα πολύ. Μόνο βάνουν στις πόρτες των σπιτιών, σαν είναι βλογιά, αγγειά με μέλι για να τα βρη αν θάρθη και να τα φάη να ευχαριστηθή και να περάση γρήγορα».8
Επίσης: «Κατά την ημετέραν παράδοσιν η φωτιά εις την εστίαν και το βράσιμο των ρούχων βλάπτουν τον ασθενή, διότι του εξανάβουν την φλόγα, που έχει μέσα στην καρδιά· κορών’ η καρδιά του μέσα, πεθαίνει».9, 10
Σε επόμενο άρθρο: Γιατί κανένας Έλληνας σήμερα δεν ξέρει τι είναι η ευλογιά και γιατί οι Έλληνες είναι ανοχύρωτοι (ανεμβολίαστοι) εναντίον της.
Παραπομπές
1 Κυριάκος Σιμόπουλος. Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα 1700–1800: Δημόσιος και Ιδιωτικός βίος, λαϊκός πολιτισμός, Εκκλησία και οικονομική ζωή, από τα περιηγητικά χρονικά. Τόμος Β’. Έβδομη έκδοση. Αθήνα 1995: σελίδες 85-89.
2 Σημείωση ΓΔ: Παρουσιάζομε κατά γράμμα το πρωτότυπο κείμενο του Σιμόπουλου, παραλείποντας τα άσχετα με ευλογιά τμήματά του, τηρώντας όμως την ορθογραφία του και τη διαμόρφωση (όρθια, πλάγια) εκτός από το πολυτονικό. Στο κυρίως κείμενο ήταν μόνο μέχρι και το απόσπασμα της λαίδης Montagu· τα υπόλοιπα ήταν σε δύο υποσημειώσεις, μία τριών γραμμών και μία εκτεταμένη, δισέλιδη, πυκνή, χωρίς παραγράφους. Ό,τι στις υποσημειώσεις αυτές ήταν κείμενο του Σιμόπουλου παρέχεται εδώ στο κυρίως κείμενο, ενώ στις υποσημειώσεις αφήνονται μόνο οι βιβλιογραφικές παραπομπές. Τέλος, παρεμβάλλονται δικοί μας μεσότιτλοι και προστίθενται οι σημειώσεις που αρχίζουν με “Σημείωση ΓΔ:” (οι μόνες δικές μας παρεμβάσεις στο κείμενο του Σιμόπουλου).
3 The complete letters of Lady Wortley Montagu, Edited by Robert Halsband, Oxford 1965, τομ. 3.
4 Ένθα ανωτέρω [The complete letters], τ. Α’, σ. 838-839.
5 Voyageur Français ou la connaissance de l’ Ancien et du Nouveau monde, Paris 1765, τ. Β’, σ. 3-5.
6 Βλ. Σεργίου Ιωάννου. Πραγματεία Ιατρικής, εν Κωνσταντινουπόλει 1818, σ. 317 (Για τον Τιμόνη σ. 310 κ.ε.). Περιοδ. Εστία, Β΄ (1876), σ. 632. Kübler, Geschichte der Pocken und der Ipfung, 1901, σ. 117.
7 Σημείωση ΓΔ: Ενώ η λαίδη Montagu και ο γιατρός Zallony συμφωνούν ότι χρησιμοποιούσαν πύον από φλύκταινες ευλογιάς ήπιας μορφής (ευλογιασμός), διαφωνούν για τις παρενέργειές του. Κωνσταντινούπολη: καμία άξια λόγου. Κυκλάδες: τα περισσότερα παιδιά προσβάλλονταν από κακή ευλογιά (για να συνεχιζόταν όμως ο ευλογιασμός συνάγεται ότι τα πιο πολλά θα γίνονταν καλά και ίσως όλα χωρίς κατάλοιπα).
8 Νικ. Πολίτη, Παραδόσεις, Αθήναι 1904, τ. Α’, σ. 557.
9 Γ. Α. Μέγα, Παραδόσεις περί ασθενειών, Λαογραφία, τ. Ζ’ (1923), σ. 519-520. Βλ. και Σπ. Δε Βιάζη, Η Ελλάς εν τη ιστορία του εμβολιασμού, Αττική Ίρις, σ. 74 κ.ε. και De Carro Histoire de la vaccination en Turquie, en Grèce et aux Indes Orientales, Vien 1804.
10 Σημείωση ΓΔ: Πριν ο εμβολιασμός περάσει με τις δημοσιεύσεις των Τιμόνη και Πυλαρινού στη δικαιοδοσία της ιατρικής, ο ευλογιασμός ήταν μακροχρόνια λαϊκή πρακτική στην Κωνσταντινούπολη ήδη από τον 17ο αιώνα και στην Κίνα από τον 16ο (Βικιπαίδεια > Ευλογιά. Wikipedia > Smallpox), άσχετα αν οι σχετικές λαϊκές δοξασίες δεν εξηγούσαν σωστά (αν όχι εξηγούσαν αντίθετα) την αποτελεσματικότητά του, ενώ το αναγκαίο αίτιο της ευλογιάς (ο ιός της ευλογιάς) ήταν άγνωστο.
