Με την κήρυξη του πολέμου στη Βαλκανική στις αρχές Οκτωβρίου του 1912, σήμανε συναγερμός από άκρη σε άκρη της Αμερικής. Μέσα σε λίγες μέρες χιλιάδες νέοι, ακμαίοι, και ενθουσιώδεις Ελληνοαμερικανοί παράτησαν τις δουλειές τους και αναχώρησαν για την πατρίδα.
Διαβάζουμε στη Γιούτα (Salt Lake Tribune) την Κυριακή 27 Οκτωβρίου ότι ξεκίνησε ειδικό τραίνο από το Λος Άντζελες στη δυτική ακτή και διέσχισε ολόκληρη τη νέα ήπειρο, μαζεύοντας επίστρατους και εθελοντές με κατεύθυνση τη δική μας Ήπειρο και τη Μακεδονία. Το Σάββατο 26 Οκτωβρίου, το τραίνο σταμάτησε στο Σαλτ Λέηκ Σίτυ της Γιούτα. Μετά παρέλαβε κι άλλους στο Κολοράντο, τη Νεμπράσκα, την Ίοβα, το Σικάγο, την Ιντιάνα, το Οχάιο, την Πενσυλβανία το Νιού Τζέρσεϋ, και τέλος τη Νέα Υόρκη.
Διαβάζουμε στην πρώτη σελίδα εφημερίδας της Ίοβα (Daily Gate City) την Πέμπτη 24 Οκτωβρίου: «100 Έλληνες έφυγαν από το Λος Άντζελες σήμερα με προορισμό τα Βαλκάνια όπου θα συμμετάσχουν στον Βαλκανικό πόλεμο.[…] Στο Σαν Φρανσίσκο, 800 Έλληνες ξεκίνησαν προς τα ανατολικά αφού παρέλασαν στους δρόμους της πόλης πίσω από την Ελληνική σημαία και την αστερόεσσα. Άλλοι πεντακόσιοι θα αναχωρήσουν από το Σαν Φρανσίσκο στις επόμενες δύο βδομάδες».
Μαζί τους ήταν και ο Χαρίλαος Φραγκογιάννης, ή Χάρρυ Φράνκο με καταγωγή από τη Λέσβο, ο οποίος με τα τρία αδέλφια του είχε εστιατόριο στο Σαν Φρανσίσκο.
Συμπληρώνει η Salt Lake Tribune στη Γιούτα την Κυριακή 27 Οκτωβρίου: «Οι κάτοικοι του Σαλτ Λέικ είχαν την ευκαιρία να πάρουν μαθήματα πατριωτισμού χτες το απόγευμα στο σταθμό του τρένου. Ευκαιρία ήταν η άφιξη στις 6:35 μμ μιας ειδικής αμαξοστοιχίας γεμάτης με Έλληνες, οι οποίοι κατευθύνονται από το Λος Άντζελες στον πόλεμο κατά των Τούρκων. Πάνω από 1000 Έλληνες από την περιοχή μας συνάντησαν τους συμπατριώτες τους στο σταθμό […] και τους συνόδευσαν στην Ελληνορθόδοξη εκκλησία όπου τους έγινε μια ανεπίσημη υποδοχή.[..] Μετά τους λόγους, οι εθελοντές συνοδεύτηκαν μέσα από το Ελληνικό και το εμπορικό τμήμα της πόλης πίσω στο σταθμό. […] Το τρένο συνέχισε το ταξίδι του προς την ακτή του Ατλαντικού στις 11:15μμ.»
Στο Σικάγο, έγραψε ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ όταν αναχώρησαν οι πρώτοι νέοι: «Ουδέποτε το Σικάγον εμαρτύρησε συγκινητικωτέρας σκηνάς από τας διαδραματισθείσας κατά την νύκτα της παρελθούσης Δευτέρας (6 Οκτωβρίου – Αμερικής), ότε ανεχώρησεν ο λόχος των Εφήβων της πόλεως μας, απαρτιζόμενος εκ 200 ευσταλών νέων, πάντων στρατευσίμων, διά την γραμμήν του πυρός. Όταν παρετάχθησαν εντός της αιθούσης των ασκήσεων, ευσταλείς και με την συγκίνησιν εζωγραφισμένην εις τα πρόσωπα των, ηυλογήθησαν παρά της εκκλησίας διά του σεβασμίου λειτουργού της, πανοσιλογιωτάτου αρχιμανδρίτου κ. Λ. Πηγέα, ο οποίος εις άκρον συγκεκινημένος και δακρύων τοις παρέδωκε την σημαίαν και τοίς είπε με απλά λόγια να την υπερασπισθώσι μέχρι τελευταίας ρανίδος του αίματος των και την δοξάσωσι, καθώς και οι ένδοξοι πρόγονοι των, εις τας μάχας. Μεγαλυτέρα ακόμη η συγκίνησις και ο ενθουσιασμός ήτο, όταν οι ευσταλείς έφηβοι διήρχοντο προ των Ελληνικών κέντρων, κατευθυνόμενοι εις Νέαν Υόρκην και εκείθεν εις Ελλάδα προς επιτέλεσιν του προς την πατρίδα καθήκοντος.»
Γράφει μια άλλη εφημερίδα: «Όταν οι νέοι επιβιβάστηκαν στο τρένο και ακούστηκε το σινιάλο για την αναχώρηση, επικράτησε πανζουρλισμός στο σταθμό, με επευφημίες, φωνές, αποχαιρετισμούς. ‘Θα σας περιμένουμε’ και ‘Πείτε στη μητέρα Ελλάδα ότι είμαστε μαζί της για πάντα,’ ‘Ζήτω η Ελλάς, Ζήτω η Αμερική.’» (Λοχίας Παρασκευή 4 Οκτωβρίου, 1912).
Σε εφημερίδες της εποχής βρίσκουμε αναφορές για έλληνες επίστρατους και εθελοντές που αναχώρησαν με κατεύθυνση τα λιμάνια της ανατολικής ακτής και κυρίως τη Νέα Υόρκη για να μπαρκάρουν προς την Ελλάδα. Έφυγαν από Λος Άντζελες, Σαν Φρανσίσκο, Σαλτ Λέικ Σίτυ, Σικάγο, Βοστώνη, Νέα Υόρκη, Ουάσιγκτον, Ρίτσμοντ, Ατλάντα, Σιάτλ, Ντιτρόιτ, Κινγκστον Νέας Υόρκης, Τεννεσί, Πενσυλβανία, Ίοβα, Μιζούρι, Νεμπράσκα, Μοντάνα, Οκλαχόμα, Άινταχο, Ιντιάνα, Βόρεια και Νότια Καρολάινα, Όρεγκον, Κολοράντο, Κάνσας, Τέξας, Οχάιο, ακόμα κι’ απ’ τη μακρινή Αλάσκα (Εικόνα 1).
Φανταστείτε εκατοντάδες, χιλιάδες λεβέντες από όλη την Αμερική να φτάνουν όλοι μέσα σε λίγες μέρες στη Νέα Υόρκη, να παρελαύνουν στους δρόμους κοντά στο λιμάνι, και να πολιορκούν τα πρακτορεία για να αγοράσουν εισιτήρια με τα υπερωκεάνεια ατμόπλοια για την Ευρώπη. Μερικοί αγόρασαν εισιτήριο μόνο για το πρώτο τμήμα της διαδρομής, από τη Νέα Υόρκη ως το Κάρντιφ της Αγγλίας, τη Χάβρη ή τη Μασσαλία της Γαλλίας. Από εκεί προωθήθηκαν στην Ελλάδα χάρη στις φροντίδες των τοπικών προξένων. Μερικοί μάλιστα διέσχισαν τη Γαλλία και παρέλασαν μέσα από το Παρίσι. Έγραψε η εφημερίδα Sun της Νέας Υόρκης στις 22 Οκτωβρίου 1912: «Τηλεγράφημα από Παρίσι της 21 Οκτωβρίου: Ένα Ελληνικό σώμα εθελοντών από τη Νέα Υόρκη διέσχισε το Παρίσι απόψε με προορισμό τη Μασσαλία, από όπου θα πλεύσει για την Ελλάδα. Επευφημήθηκαν με ενθουσιασμό καθώς παρέλασαν στους δρόμους».
Επεισόδια για την αγορά του εισιτηρίου
Μαζεύτηκαν ξαφνικά τόσοι εθελοντές στη Νέα Υόρκη ώστε επικράτησε χάος στα πρακτορεία εισιτηρίων αλλά και στην επιβίβαση.
Την Παρασκευή 18 Οκτωβρίου έγραψε η εφημερίδα Evening World (Βραδινός Κόσμος) της Νέας Υόρκης, «Έλληνες πάλευαν ο ένας τον άλλον για να πάνε σπίτι τους και να πολεμήσουν τον Τούρκο. Αναμένεται ότι θα γίνει άγρια σύγκρουση σήμερα για να επιβιβαστούν στο ατμόπλοιο Θεμιστοκλής αντί να περιμένουν για το Πατρίς μέχρι την άλλη Παρασκευή. Συγκρούσεις έγιναν και χτες για την αγορά εισιτηρίων. Μέχρι να ανοίξει το πρακτορείο, πάνω από χίλιοι άνδρες είχαν πολιορκήσει την είσοδο της προκυμαίας. Δεν υπήρχαν αστυφύλακες επειδή το λιμάνι είναι εκτός της δικαιοδοσίας της αστυνομίας. Στις 2 μ.μ. ο αντιπρόσωπος της ναυτιλιακής εταιρείας άνοιξε τη θυρίδα του πρακτορείου. Το πλήθος πλέον αριθμούσε δυόμιση χιλιάδες. Οι αφηνιασμένοι Έλληνες όρμησαν προς τη θυρίδα προσπαθώντας να παραγκωνίσουν το διπλανό τους. Στη μάχη αρκετά ρούχα σκίστηκαν. Η σύγκρουση βάστηξε μια ώρα, ενώ οι υπάλληλοι πάσχιζαν να ελέγξουν τα ονόματα στις κρατήσεις. Ήταν όμως τέτοια η αναστάτωση που τελικά ο υπεύθυνος της ναυτιλιακής εταιρείας διέταξε το κλείσιμο της θυρίδας, έτσι ώστε να βρουν οι υπάλληλοι την ευκαιρία να βάλουν σε κάποια τάξη τις λίστες. Τότε έγινε χαμός. Οι χιλιάδες όρμησαν στο γραφειάκι το οποίο έτριζε κάτω από την επιδρομή. Δύο παράθυρα έσπασαν και ένας υπάλληλος τραυματίστηκε στο κεφάλι από τα σπασμένα γυαλιά. Τότε κλήθηκαν επειγόντως οι αρχές και στις 3 και 55 οκτώ άνδρες έφτασαν οπλισμένοι με κλομπ και υποχρέωσαν το πλήθος να σχηματίσει ουρές».
Παρόμοιες σκηνές επικράτησαν και στην επιβίβαση: Έγραψαν οι Τάιμς της Νέας Υόρκης στις 6 Οκτωβρίου: «Λόγω της κοσμοσυρροής στην αποβάθρα χτες για την επιβίβαση στο Μάρθα Γουάσιγκτον, κλήθηκαν αστυνομικές δυνάμεις για να εμποδίσουν έφοδο των Ελλήνων στη σκάλα του πλοίου, αλλά τελικά δεν υπήρξαν επεισόδια.» (Εικόνα 2)
Ο συνταγματάρχης Τόμας Χάτσινσον
Κοντά στο λιμάνι της Νέας Υόρκης βρέθηκε εκείνες τις μέρες και ένας συνταγματάρχης του αμερικανικού στρατού από το Τενεσί, ο Τόμας Χάτσινσον. Βετεράνος του Ισπανοαμερικανικού πολέμου του 1898 στην Κούβα είχε στηρίξει τον στρατηλάτη του τότε Τέντι Ρούσβελτ στις αμερικανικές προεδρικές εκλογές που έγιναν στις 5 Νοεμβρίου 1912. Ο Ρούσβελτ είχε κατέβει ως ανεξάρτητος υποψήφιος με το κόμμα των Προοδευτικών, διασπάζοντας το κόμμα των Ρεπουμπλικάνων και συμβάλλοντας έτσι στη νίκη τον Γούντροου Γουίλσον και των Δημοκρατικών. Απογοητευμένος από την ήττα των Προοδευτικών τους οποίους είχε ενεργά υποστηρίξει, ο Χάτσινσον τριγύριζε στους δρόμους της Νέας Υόρκης αμέσως μετά τις εκλογές. Στο δρόμο του συνάντησε μια ομάδα ελληνοαμερικανών επιστράτων που ετοιμάζονταν να μπαρκάρουν για την πατρίδα. Του μετέδωσαν τον ενθουσιασμό τους και, χωρίς δεύτερη σκέψη, μπάρκαρε μαζί τους στις 13 Νοεμβρίου για να βοηθήσει τον αγώνα με την πολεμική του γνώση σαν νέος σταυροφόρος φιλέλληνας. Έφυγε τόσο βιαστικά που μόνο μετά την αναχώρηση του πρόλαβε να τηλεγραφήσει στον αδελφό του ότι πήγαινε να πολεμήσει τους Τούρκους για την Ελλάδα. Στον πρώτο Βαλκανικό πόλεμο, η σύρραξη είχε τη μορφή σταυροφορίας. Στον δεύτερο, τα νικηφόρα Χριστιανικά κράτη συγκρούστηκαν για τα λάφυρα.
Νίκη ή Θάνατος
Στο καράβι, οι μελλοντικοί στρατιώτες άρχισαν όλοι να αφήνουν μουστάκι. Άλλο οι δρόμοι της Αμερικής και άλλο ο ελληνικός στρατός και ο πόλεμος. Δεν πας με το πρόσωπο ξυρισμένο για να διώξεις τον Τούρκο! Διαβάζουμε στην τοπική εφημερίδα της Όμαχα στη Νεμπράσκα στις 8 Οκτωβρίου 1912: «Είναι εύκολο να ξεχωρίσει κανείς τους Έλληνες που ετοιμάζονται να απαντήσουν στην κλήση ‘Εις τα όπλα.’ Όλοι τους αφήνουν μουστάκια, τα οποία βρίσκονται σε διάφορα στάδια ανάπτυξης. Από το στάδιο της ανάπτυξης του μουστακιού καταλαβαίνουμε πριν πόσες μέρες αυτός που το φοράει αποφάσισε να πάει για να πολεμήσει.»
Την σκηνή της αναχώρησης περιγράφει γλαφυρά μια ανώνυμη αρθρογράφος στην Κυριακάτικη εφημερίδα Sun της Νέας Υόρκης στις 8 Δεκεμβρίου 1912:
«Επιστρέφοντας στη Γαλλία […] πάνω στο λευκό Μεσογειακό ατμόπλοιο Genova, σε εποχή έξω από την τουριστική σαιζόν, περίμενα να βρεθώ μόνη μου στους περιορισμένους χώρους της πρώτης θέσης και να κάνω μια κούρα ανάπαυσης δώδεκα ημερών ως τη Μασσαλία. Μόλις έφτασα στο καράβι έμεινα κατάπληκτη: Ζήτω, Ζήτω η Ελλάς φώναζαν από το κατάστρωμα του Genova, […] χίλιοι πεντακόσιοι Έλληνες στριμωγμένοι από την πλώρη ως την πρύμνη, μια ανθρώπινη μάζα που φώναζε, έσπρωχνε, πανηγύριζε, γελούσε καθώς ξεκινούσε για τον πόλεμο στα Βαλκάνια τον οποίο είχα ξεχάσει. Κάθε άνδρας φορούσε στο πέτο κουμπιά με την Ελληνική και την Αμερικανική σημαία. Το πλήρωμα του καραβιού με δυσκολία επέβαλε κάποια πειθαρχία. Οι ελληνες εθελοντές κατέκλυσαν ολόκληρο το πλοίο. Στόλισαν τα ξάρτια του πλοίου, μπούκαραν στην πρώτη θέση και ένα μεγάλο πλήθος τριγυρνούσε στο κατάστρωμα. Ένας ήρθε δίπλα μου και με χαιρέτησε βγάζοντας το πηλήκιο του. How do you do? Τι κάνετε; μου είπε ευγενικά. Ίσως να με θυμάστε, ήμουν γκαρσόνι στο εστιατόριο Πάρθενον και σας σερβίρισα συχνά. Πάω να πολεμήσω. Ο θείος μου, που είναι ξέρετε ο ιδιοκτήτης του Πάρθενον, μου λέει: Πορφύρη μην πας στον πόλεμο, σε χρειάζομαι εδώ. Αλλά όχι, εγώ έπρεπε να πάω. Έχω τρεις αδελφούς και τέσσερεις γαμπρούς στο μέτωπο στην Ελλάδα.
Φεύγουμε! Είπε ο Πορφύρης. Δεν χρειαζόταν να το πει. Καθώς το λευκό πλευρό του ατμόπλοιου πέρασε τις ανοιχτές πύλες του λιμανιού, ο θόρυβος μεταβλήθηκε σε οχλοβοή. Στην πλώρη ανέμιζαν δίπλα-δίπλα η γαλανόλευκη και η αστερόεσσα μαζί με το λάβαρο της Πανελλήνιας Ένωσης με τις λέξεις «Νίκη ή Θάνατος» (Εικόνα 3).
Μόλις απομακρυνθήκαμε από την προκυμαία, τα διπλανά πλοιάρια άρχισαν να σφυρίζουν με παροξυσμό για να μας κατευοδώσουν. Ξαφνικά βγήκαν εκατοντάδες περίστροφα, όπλα κάθε ηλικίας και άρχισαν τον βομβαρδισμό μας της Νέας Υόρκης. Άσφαιρα λέτε; Κάθε άλλο! Σφαίρες άρχισαν να τρυπούν την επιφάνεια του νερού σαν μεγάλες σταγόνες βροχής. Το πλήρωμα και οι άλλοι επιβάτες εξαφανίστηκαν από το κατάστρωμα. Ο καπετάνιος στη γέφυρα του πλοίου κρύφτηκε πίσω από τους χάρτες.
Έχουμε όλοι εισιτήρια για τον Πειραιά μου εξήγησε ο Πορφύρης. Ο καθένας μας πλήρωσε τριάντα δολάρια για να πάει στην Ελλάδα και μας παρέλαβε το ατμόπλοιο. Εγώ είχα πληρώσει τα τριπλάσια για τη μισή διαδρομή. Τουλάχιστον συνειδητοποίησα ότι αντί σε ταξίδι αναψυχής, είχα βρεθεί σε μεταγωγικό του ελληνικού στρατού με χίλιους πεντακόσιους εθελοντές. Ανέβαλα την κούρα και άρχισα να μαθαίνω για την Ελλάδα και τους Έλληνες».
Αύριο: Το ταξίδι και η άφιξη στην πατρίδα
