Στις 13 Οκτωβρίου του 1904, πριν από 116 χρόνια, έπεφτε νεκρός από φονικό βόλι στo χωριό Στάτιστα της Μακεδονίας, ο Παύλος Μελάς, ο αξιωματικός που αποτέλεσε υπόδειγμα ηρωισμού και αυταπάρνησης, ο «υπηρέτης» της ιδέας για την προάσπιση του ελληνισμού της Μακεδονίας, ο «στρατιώτης» που έθεσε εαυτόν ολοκληρωτικά στην υπηρεσία των εθνικών ιδεωδών και του οράματος για την απελευθέρωση και ενσωμάτωση στον εθνικό κορμό των υποδούλων τμημάτων του ελληνισμού. Ο Παύλος Μελάς δεν υπήρξε μόνο ο αγωνιστής- σύμβολο και μύθος -του μακεδονικού αγώνα, αλλά αποτελεί το πλέον γνωστό και ένδοξο μέλος μιας πολυμελούς οικογένειας, αυτής των «Μελάδων», η πορεία της οποίας χάνεται στα βάθη των αιώνων.
Το σημερινό αφιέρωμα στη σειρά «Μικρές Ιστορίες» έχει διττό χαρακτήρα: αφενός να τιμηθεί η μνήμη του Παύλου Μελά και κατ’ επέκταση η προσφορά όλων των Μακεδονομάχων στους απελευθερωτικούς αγώνες του Έθνους, αφετέρου δε να γίνει γνωστή η καταγωγή, η σύνθεση και η πολύπλευρη δράση των μελών της οικογένειας Μελά, που συνδέεται άμεσα με τα Γιάννενα και τον ηπειρωτικό χώρο.
Σύμφωνα με τη μαρτυρία του βασικού βιογράφου της οικογένειας Λέοντος Ιωάννου Μελά, οι (μετέπειτα), Μελάδες έλκουν την καταγωγή τους από την οικογένεια Στρατηγοπούλου, μέλη της οποίας εγκαταστάθηκαν στην καστροπολιτεία των Ιωαννίνων μαζί με άλλους επιφανείς βυζαντινούς, όπως οι Φιλανθρωπηνοί, κατά το 1204, με την άλωση δηλαδή της Πόλης από τους Φράγκους. Εικάζεται επίσης ότι οι Στρατηγόπουλοι αποτελούσαν παρακλάδι της περίφημης αριστοκρατικής βυζαντινής οικογένειας των Μελισσηνών, γνωστής από τον 8ο αι., μέλη της οποίας διεσπάρησαν σε ολόκληρη τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, αλλά και εκτός αυτής. Κατά μία άλλη εκδοχή, η οικογένεια, έχουσα υψηλό στρατιωτικό και πολιτικό κύρος, αναφέρεται στο Βυζάντιο ως «Κεφαλάδες» ή «Μελανάδες», από το σκούρο, μελανό χρώμα του προσώπου μελών της οικογένειας.
Σε εποχή που δεν γνωρίζουμε ακριβώς άρχισε να χάνεται το επίθετο Στρατηγόπουλοι και επικράτησε το προσωνύμιο «Μελανιάς». Με την πάροδο του χρόνου το Μελανιάς οριστικοποιήθηκε ως Μελάς, αυτό που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα. Οι Στρατηγόπουλοι ή Κεφαλάδες-Μελάδες, ως αριστοκράτες, κατείχαν μεγάλες εκτάσεις γης σε ολόκληρη την Ήπειρο και ανήκαν βέβαια στις επιφανείς οικογένειες των Ιωαννίνων, όπως οι οικογένειες Μαρούτση, Μακρή, Δρόσου, Κρομμύδα, Καραγιάννη και Σουγδουρή. Τις εκτάσεις αυτές, όπως και τα προνόμια, διατήρησαν μέχρι την επανάσταση του Διονυσίου του φιλοσόφου το 1611, οπότε οι επιφανείς τιμαριούχοι έχασαν τις περιουσίες τους και εκδιώχθηκαν από το Κάστρο. Μόνον εκείνοι που εξισλαμίστηκαν δεν υπέστησαν τις συνέπειες, ενώ όσοι αρνήθηκαν να αλλαξοπιστήσουν απώλεσαν όλα τα προνόμιά τους. Ανάμεσα στους τελευταίους ήταν και μέλη της οικογένειας Μελά, οι οποίοι αποφάσισαν να εγκαταλείψουν τα Ιωάννινα και να διασκορπιστούν σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης, ενώ είναι γνωστό ότι ένα μέλος της οικογένειας, ο Ιωάννης Μελάς, προτίμησε να γίνει αρματολός.
Προφανώς τότε άρχισε η μεγάλη μετακίνηση μελών της οικογένειας σε περιοχές εκτός της Ηπείρου και της οθωμανικής κυριαρχίας, αν και αναφέρεται η παρουσία Μελάδων σε διάφορα μέρη της Ευρώπης ήδη από τον 15ο αι. Εκπροσώπους της οικογένειας συναντάμε σε πολλά κράτη της ευρωπαϊκής ηπείρου. Άτομα με το όνομα Melas Feld συναντώνται στη Βοημία, στην αυλή του βασιλιά Σιγισμούνδου της Ουγγαρίας-Βοημίας. Ακόμη, η παρουσία των Μελάδων αναφέρεται στην Ιλλυρία, στη Δαλματία, στην Ουγγαρία, στην Αυστρία και στη Βλαχία. Πολλοί από αυτούς κατείχαν και σημαίνουσες θέσεις. Ενδεικτικά ο Μαγυάρος Ιωάννης Φρειδερίκος Μελάς υπήρξε αυλικός του αυτοκράτορα των Αψβούργων Καρόλου ΣΤ΄ το 1712. Απόγονός του ήταν ο Μιχαήλ Φρειδερίκος Βενέδικτος Μελάς, αρχιστράτηγος των αυστριακών δυνάμεων στην μάχη του Μαρέγκο, εναντίον του Ναπολέοντα, που διεξήχθη στις 14 Ιουνίου 1800. Η κατοχή των παραπάνω θέσεων από μέλη της οικογένειας Μελά επιβεβαιώνει το μέγεθος του κύρους της οικογένειας σε έναν εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο. Βέβαια δεν ζούσαν όλοι οι Μελάδες εκτός Ηπείρου. Κλάδοι της οικογένειας παρέμειναν στην πατρογονική γη, όπως αποδεικνύει η ύπαρξη υπολειμμάτων των πύργων των Μελάδων στην Πογδόριανη, σημερινό Παρακάλαμο. Μάλιστα πρόσφατα, το 1990, ο Ιωάννης Μελάς, απόγονος των Μελάδων, αναστήλωσε τα σωζόμενα τμήματα του Πύργου Μελά στην Παηδονιά και τοποθέτησε σχετικές πλακέτες, όπου αναγράφεται: “Πύργος Μελά – 15ος αι. Εδώ βρίσκονται οι ρίζες της οικογένειας Μελά. Από τούτη την οικογένεια κατάγεται και ο Παύλος Μελάς ο Μακεδονομάχος”. “Στη μνήμη του πατέρα μου Παύλου Ι. Μελά και του θείου μου Λέοντος Ι. Μελά, υποστήλωσα κατά το δυνατόν το κτίριο τούτο”.
Στον συγκεκριμένο χώρο υπάρχουν και αναφορές στο όνομα Μελάς από τον 18ο αι. Κατά πάσα πιθανότητα εκεί θα εγκαταστάθηκαν κάποιοι Μελάδες μετά την εκδίωξή τους από τα Γιάννενα, αποτελώντας τον νεότερο κλάδο της οικογένειας (για τον λόγο αυτό εξάλλου οι κάτοικοι του Παρακαλάμου με εκδηλώσεις τιμούν τη μνήμη του Παύλου Μελά στις 13 Οκτωβρίου εκάστου έτους).
Από τα μέσα του 18ου αιώνα, εκπρόσωποι της οικογένειας Μελά είναι εγκατεστημένοι στην Κωνσταντινούπολη και τη Ρωσία και τα μέλη της ασχολούνται με το εμπόριο, κυρίως γουναρικών. Οι Μελάδες, μαζί με άλλους ομοτέχνους της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας, διακινούσαν κατ’ αποκλειστικότητα σχεδόν πλείστα όσα προϊόντα και είχαν αναπτύξει εκτεταμένο εμπορικό δίκτυο μεταξύ των χωρών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Για την αρτιότερη μάλιστα διεξαγωγή των εμπορικών σχέσεων είχαν έδρες και θυγατρικές εταιρείες σε διάφορες πόλεις της Ρωσίας, όπως στη Νίζνα, και στη Μόσχα (το ίδιο και οι συμπατριώτες τους Ζωσιμάδες), επεκτεινόμενοι ωστόσο και στην Οδησσό, στην Αγία Πετρούπολη και ασφαλώς στην Κωνσταντινούπολη.
Παρόλο που οι περισσότεροι Μελάδες ζούσαν στο εξωτερικό, θεώρησαν χρέος τους, όταν ξέσπασε η Επανάσταση του ’21, να συμμετάσχουν στον αγώνα. Γνωρίζουμε ότι ο Ιωάννης Μελάς πολέμησε στο πλευρό του Μάρκου Μπότσαρη και κατά την Έξοδο του Μεσολογγίου ήταν αρχηγός της επιτελείας του στρατού. Ο αδερφός του Παύλος σκοτώθηκε στην Έξοδο και επίσης ο αδερφός του Γεώργιος Λ. Μελάς πήρε μέρος στην Επανάσταση.
Με το πέρασμα των χρόνων, η εμπορική οικογένεια Μελά διεύρυνε τις οικονομικές της δραστηριότητες και σε αγορές της δυτικής Ευρώπης, ιδρύοντας καταστήματα στο Λονδίνο (1849) και στη Μασσαλία (1857). Στην τελευταία δραστηριοποιείτο ο Μιχαήλ Μελάς (1833-1897), πατέρας του μακεδονομάχου Παύλου και εκεί γεννήθηκαν τα τέκνα του, ο Παύλος (στις 29 Μαρτίου του 1870) και ο Λέων. Η οικογένεια το 1874 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα.
Πέρα από την εμπορική και ακμαία οικονομική τους κατάσταση, ίσως και λόγω αυτής, οι Μελάδες όπου κι αν ζούσαν, είχαν έντονη ανάμειξη και παρουσία στα κοινά, υπήρξαν δε παράλληλα από τους πλέον αξιόλογους παράγοντες των ελληνικών κοινοτήτων στις χώρες όπου διέμεναν. Το ίδιο ίσχυσε και για τα μέλη της οικογένειας που εγκαταστάθηκαν μόνιμα, περί τα μέσα του 19ου αι., στην Αθήνα. Η παρουσία του κλάδου εδώ χρονολογείται από το 1833, ένα χρόνο δηλ. πριν η Αθήνα ανακηρυχθεί σε «βασιλική καθέδρα και πρωτεύουσα». Η οικογένεια του Λέοντος Μελά εγκαταστάθηκε στη σημερινή οδό Πανεπιστημίου στο κέντρο του κλεινού άστεος (οι κατοικίες των Μελάδων στην Πανεπιστημίου υφίστανται μέχρι σήμερα ως κτίσματα και ανήκουν στην «Αθηναϊκή Λέσχη»). Ο Λέων Μελάς ανέπτυξε μεγάλη κοινωνική δράση, όπως και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Το ήδη πολύ μεγάλο κύρος και την οικονομική επιφάνεια της οικογένειας ενίσχυσαν σημαντικά και οι γάμοι των αρρένων μελών της με κοπέλες, γνωστών μεγαλοαστικών οικογενειών της αθηναϊκής κοινωνίας. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι ο Λέων Μελάς (αδελφός του Παύλου) πήρε ως σύζυγο το 1892 την Ανδρομάχη Σλήμαν, την κόρη του «αρχαιολόγου» Ερρίκου Σλήμαν (η οικ. Σλήμαν κατοικούσε απέναντι από το σπίτι των Μελάδων, στο «Ιλίου Μέλαθρον», σημερινό Νομισματικό Μουσείο), ο δε Παύλος Μελάς νυμφεύτηκε τη Ναταλία, κόρη του πολιτικού Στέφανου Δραγούμη.
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω κύρια ασχολία των Μελάδων υπήρξε το εμπόριο, από το οποίο βέβαια προέκυψε και η τεράστια περιουσία τους. Έχοντας όμως την πεποίθηση ότι ο πλούτος δεν θα πρέπει απλά να συσσωρεύεται αλλά να διατίθεται (και) για την εκτέλεση κοινωφελών έργων, την άνοδο του βιοτικού επιπέδου και προς βοήθεια των ασθενεστέρων συνανθρώπων μας, αλλά και τη μόρφωση των νέων, διέθεσαν πολύ μεγάλα ποσά για τη δημιουργία ιδρυμάτων και την αρωγή προς τους συμπολίτες τους. Για λόγους οικονομίας χώρου περιοριζόμαστε μόνο στη δράση ενός από τους εκπροσώπους της οικογένειας, του Βασιλείου Γ. Μελά, ο οποίος εμπνεόμενος από τον αδελφό του Λέοντα, λόγιο και συγγραφέα του περίφημου διδακτικού εγχειριδίου «Γεροστάθης», δημιούργησε το «Νηπιακό Επιμελητήριο», με σκοπό την ίδρυση και λειτουργία εκπαιδευτηρίων προσχολικής αγωγής. Το «Νηπιακό Επιμελητήριο Μελά» μέσα στα 115 χρόνια της λειτουργίας του έκτισε συνολικά 183 σχολεία και νηπιαγωγεία, από αυτά τα 64 στην πατρίδα του ευεργέτη, την Ήπειρο. Σημειώνεται ότι ο ίδιος με δωρεά του το 1903, συνέβαλε και στην οικοδόμηση της «παλαιάς» Ζωσιμαίας Σχολής.
Δεν υπάρχει τομέας στον οποίο να μην έχει διαπρέψει κάποιο μέλος της οικογένειας Μελά. Εκπρόσωποί της υπήρξαν πρόεδροι της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, της Αθηναϊκής Λέσχης, του Ερυθρού Σταυρού, Δήμαρχοι Αθηνών, όπως ο πατέρας του Παύλου, βουλευτές, υπουργοί και πολλοί στρατιωτικοί. Υπήρξαν επίσης εκπρόσωποι των Γραμμάτων. Αναφερθήκαμε πιο πάνω στον δημιουργό του «Γεροστάθη» Λέοντα Μελά, ο οποίος, εκτός από συγγραφέας, διακρίθηκε σε μια σειρά αξιωμάτων που κατέλαβε στην Αθήνα. Πολύ νέος διατέλεσε υπουργός Δικαιοσύνης, το 1841, στην κυβέρνηση του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου και εκπρόσωπος των Ηπειρωτών στη Συντακτική Εθνοσυνέλευση του 1843. Ο συγγραφέας Δημήτριος Βικέλας, Μελάς από την πλευρά της μητέρας του Σμαράγδας, κληροδότησε ένα πλούσιο συγγραφικό έργο, με πιο γνωστό το μυθιστόρημα «Λουκής Λάρας», ενώ επίσης είχε σημαντική συμβολή στην αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων. Πολλοί Μελάδες είχαν καλλιτεχνική φλέβα. Η πλέον γνωστή και πρόσφατα θανούσα (2019) γλύπτρια Ναταλία Μελά, σύζυγος του νεωτεριστή αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη, ήταν εγγονή του Παύλου Μελά (έφερε το όνομα της γιαγιάς της).
Το όνομα και οι κλάδοι του γενεαλογικού δέντρου της οικογένειας Μελά εξακολουθούν να υφίστανται αιώνες μετά από την πρώτη εμφάνισή της στα βυζαντινά Γιάννενα και μάλιστα με διασπορά σε μέρη απέχοντα χιλιάδες μίλια από την πατρογονική εστία. Παραδειγματικά αναφέρεται ότι ο τρισέγγονος του μακεδονομάχου Παύλου Μελά, φέροντας το ίδιο όνομα, ζει και δραστηριοποιείται στην Αυστραλία, συνεχίζοντας την ιστορία της οικογένειας.
Και από τα μακράν στα εγγύς, ήτοι από την μακρινή Αυστραλία στην Ήπειρο και στα Γιάννενα, από όπου ξεκίνησε και η ιστορία μας και σε έναν συντοπίτη μας, επίσης απόγονο των Μελάδων. Ίσως για τους πολλούς αποτελεί έκπληξη… ο Γεώργιος Μυλωνάς, πολιτικός, πρωτοστατήσας στην ίδρυση του πανεπιστημίου Ιωαννίνων, ήταν απόγονος, από την πλευρά της προγιαγιάς του Ελένης (του Λέοντος), της οικογένειας Μελά!
