Αν προγραμματίζετε ένα τριήμερο στην Αθήνα μπορείτε να επιχειρήσετε να δείτε δυο πολύ καλές παραστάσεις, που δεν θα ανέβουν ποτέ στα Ιωάννινα. Γράφω «επιχειρήσετε» γιατί η μια εκ των δύο είναι «sold out», αν και πάντα τελευταία στιγμή κάποιες κρατήσεις ακυρώνονται. Το σημαντικό πάντως δεν είναι το «πολύ καλές» αλλά ο τρόπος που παρουσιάζονται. Και να γιατί:
Για τη «Στέλλα κοιμήσου» του Γιάννη Οικονομίδη το κρίσιμο είναι ότι… δεν γράφτηκε ποτέ: Όπως εξηγεί στο πρόγραμμα ο ηθοποιός Αντώνης Ιορδάνου, υπήρχε ένα γενικό περίγραμμα, οι ηθοποιοί έφεραν στοιχεία, δοκιμάστηκαν, έγιναν δεκτά ή απορρίφθηκαν αλλά η διαδικασία του αυτοσχεδιασμού δεν σταμάτησε ποτέ και οι διάλογοι κάθε βράδυ αλλάζουν. Ως αποτέλεσμα κάθε παράσταση είναι «μοναδική». Ποτέ ίδια με την προηγούμενη. Το πλαίσιο υπηρετεί ο έντονος αυθορμητισμός επί σκηνής, ακόμα και η αγνόηση βασικών κανόνων. Οι ηθοποιοί για παράδειγμα έχουν το ελεύθερο να μιλούν ο ένας «πάνω» στον άλλο ή με την πλάτη στο κοινό (όχι πάντα θετικό αυτό – κάποιοι διάλογοι χάνονται). Υπάρχουν και άλλες λεπτομέρειες που βρήκα αδύναμες, αλλά δεν είναι εκεί η ουσία.
Το δυνατό κεντρικό σημείο βρίσκεται στον πυρήνα του έργου: την οικογένεια του διεφθαρμένου Γερακάρη. Ο Οικονομίδης και οι ηθοποιοί δεν ξεπέφτουν στη ευκολία να θέσουν στο επίκεντρο έναν πολιτικό. Επιλέγουν ένα μεγιστάνα της κόκας και της νύχτας που ονειρεύεται να γίνει πολιτικός. Λεφτά έχω με το τσουβάλι, λέει, εξουσία θέλω. Είναι τολμηρό, το κοινό θα αναγνωρίσει αμέσως πρόσωπα και καταστάσεις στη σημερινή Ελλάδα. Και μόνο για αυτή τη συμπυκνωμένη σε 90′ αποτύπωση της σύγχρονης ελληνικής πλουτοκρατίας, βρώμικης και βαθιά διεφθαρμένης, σε συνδυασμό με τις ερμηνείες, αξίζει να τη δείτε.
Η δεύτερη παράσταση είναι το «Ξύπνα Βασίλη» του Ψαθά που απόλαυσα από το πρώτο ως το τελευταίο -κυριολεκτικά!- λεπτό. Το έργο είχε ανέβει το 1965 αλλά φυσικά στη συνείδηση του κοινού έχει ταυτιστεί με τη λίγο μεταγενέστερη κινηματογραφική του μεταφορά (1969).
Εδώ η καινοτομία βρίσκεται σε μια φανταστική ιδέα του σκηνοθέτη, Άρη Μπινιάρη, με την οποία παντρεύει τις δύο εποχές και τις δύο αποδόσεις του έργου, τη δική του με την κινηματογραφική. Δεν είχα διαβάσει κάτι πριν πάω και για αυτό καταχάρηκα την έκπληξη που με περίμενε. Δεν θα σας το χαλάσω αποκαλύπτοντας κάτι, θα αφήσω μόνο τρία μικρά ίχνη: (α) ο Μπινιάρης παίζει έναν αναπάντεχα κεντρικό ρόλο στην παράστασή του, η οποία… (β) μου θύμιζε διαρκώς το Brazil και (γ) το εύρημά του αναδεικνύει στο έπακρο τις εκφραστικές δυνατότητες των ηθοποιών. Κυρίως, του Γιώργου Γάλλου που στέκεται όρθιος «πλάι» στη μορφή του Γιώργου Κωνσταντίνου. Δεν πρόκειται για «αναμέτρηση» ή σύγκριση, απλώς είναι δύσκολο να μην σκέφτεσαι τον Κωνσταντίνου όσο διαρκεί η παράσταση. Αλλά ναι, ο Γάλλος περνάει τον πήχη με άνεση. Σπουδαίος ηθοποιός. Όπως και οι Σταμουλακάτος, Νιάρρος, Τρίγγου στο «Στέλλα κοιμήσου».
Και στις δυο παραστάσεις λοιπόν η καινοτομία είναι έντονη. Και -κρίνοντας από τις αντιδράσεις του κοινού- γίνεται ευνοϊκά δεκτή. Σε άλλες περιπτώσεις είμαστε πιο διστακτικοί στο να αποδεχτούμε το έργο ενός καλλιτέχνη που μας φαίνεται υπερβολικά πρωτότυπο, αναπάντεχο, εκτός τόπου ή κλίματος. Άλλοτε την αντίδρασή μας την καθορίζει το πλαίσιο, άλλοτε η περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Το είδαμε πέρσι τα Χριστούγεννα στην πλατεία των Ιωαννίνων. Χωρίς αυτό να σημαίνει βέβαια ότι κάθε καινοτομία είναι καλή. Οι περισσότερες χάνονται και ξεχνιούνται, αλλά οι λίγες που επιβιώνουν αλλάζουν και επαναπροσδιορίζουν την τέχνη. Κάθε φορά λοιπόν που βλέπουμε κάτι που μας ξενίζει, ας πάρουμε μια βαθιά ανάσα πριν το πετάξουμε στα σκουπίδια. Ασφαλώς μπορεί να είναι μέτριο, κακό, αδιάφορο (και έχουμε δικαίωμα να το χαρακτηρίσουμε έτσι), κάποιες φορές όμως θα δώσει ώθηση στην τέχνη και την κοινωνία για λόγους που δεν θα είναι άμεσα κατανοητοί και ορατοί. Και ας έχουμε πάντα κατά νου ότι αν δεν υπήρχε καινοτομία, η τέχνη θα είχε πεθάνει εκεί κάπου στο Μεσαίωνα.
