Πολυφωνικό Καραβάνι: το μεγάλο ταξίδι της ζωής μου

Αντάμωσε τους παλιούς με τους νέους, που με τη σειρά τους θα κρατήσουν και θα παραδώσουν τη φλόγα, την κραυγή του Πολυφωνικού Τραγουδιού, που μόνο όποιος την έχει μέσα του μπορεί να την μεταλαμπαδεύσει…

Με μπροστάρη και Κυρατζή τον Αλέξανδρο Λαμπρίδη και τους συνεργάτες του με άπειρες ενέργειες, χρόνο, κόπο και αγωνία, «Στις 17 Δεκεμβρίου 2020, στο πλαίσιο της 15ης Διακυβερνητικής Επιτροπής αποφασίζεται ομόφωνα και “μετ’ επαίνων” η εγγραφή του Πολυφωνικού Καραβανιού στον διεθνή κατάλογο Καλών Πρακτικών Διαφύλαξης Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Η πρόταση εγγραφής, με επιμέλεια του Υπουργείου Πολιτισμού και των πρωτεργατών του Πολυφωνικού Καραβανιού Αλέξανδρου Λαμπρίδη και Αλίκης Γκανά, συνοδεύτηκε από εκατό επιστολές συναίνεσης, συμπεριλαμβάνοντας και το σύνολο της κοινότητας της πολυφωνίας».

Τραγουδάνε για τα βουνά, την ξενιτιά, τον πόνο, τον έρωτα, το θάνατο, τη ζωή. Για να ενώσουν τόπους και λαούς, στήνουν γέφυρες εκεί που δεν υπάρχουν…

Ευχαριστώ τον κ. Λαμπρίδη που με «ταξίδεψε» στα μονοπάτια των τραγουδιών με τις πολλές φωνές. Μονοπάτια πέρα από τόπους και χρόνους. Μονοπάτια που μόνο το πολυφωνικό τραγούδι ξέρει να σε πααίνει. «Μονοπάτια δίχως πέρας, δίχως όρια».

Μιλήσαμε μαζί του για τη δική του πορεία στη ζωή και στους δρόμους του πολιτισμού, μέσα από τις σπουδές του και την εικοσιτριάχρονη μαθητεία-συνεργασία με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο.

Ήταν πολλά αυτά που ήθελα να μου πει, για τη σκηνοθετική του δουλειά, για τις ταινίες του, τα ντοκιμαντέρ, τις σπουδές στο Παρίσι, τις πολυποίκιλες εκδηλώσεις που έχει οργανώσει, την καταγραφή Ηπειρώτικων τραγουδιών… Αλλά με την έγνοια του «μην και δε προκάνουμε να πούμε τα πρέποντα για το Πολυφωνικό Καραβάνι», τα αφήσαμε για μιαν άλλη φορά.

Πώς από Μεταλλειολόγος βρεθήκατε στο Πολιτιστικό «γίγνεσθαι»;

Από επιλογή μπήκα στο Πολυτεχνείο, στο τμήμα Μεταλλειολόγων. Στη διάρκεια των σπουδών μου ασχολήθηκα πολύ νωρίς με τον κινηματογράφο. Έφτιαξα ερασιτεχνική ομάδα κινηματογράφου, μέσα από το πολιτιστικό γραφείο της σχολή μας. Στο πρώτο έτος σπουδών έκανα μια πρακτική άσκηση στο ηφαίστειο της Νισύρου. Έχοντας μαζί μου ένα τεύχος του περιοδικού «Σύγχρονος Κινηματογράφος», που είχε αφιέρωμα στον ισπανό σκηνοθέτη Λουί Μπουνιουέλ που είχε πρόσφατα πεθάνει, και διαβάζοντάς το και φέροντας στη μνήμη μου τις ταινίες του που είχα δει, αποφάσισα τότε να ασχοληθώ με τον κινηματογράφο. Άρχισα παράλληλα με τις σπουδές μου και άλλες σπουδές σε σχολή σκηνοθεσίας στην Αθήνα, και ταυτόχρονα Θεωρία και Αισθητική τού Κινηματογράφου με τον Σωτήρη Δημητρίου, Κοινωνικό Ανθρωπολόγο αλλά και πολύ σημαντικό Θεωρητικό του Κινηματογράφου.

Πυξίδα Ζωής η συμπόρευση με τον Αγγελόπουλο

Και με τον Θεόδωρο Αγγελόπουλο πώς ανταμώσατε;

Για να βγάζω τα δίδακτρά μου για τη σχολή του κινηματογράφου και επειδή μου άρεσε πολύ το ραδιόφωνο σαν μέσο έκφρασης και επικοινωνίας, το 1989, και χωρίς καμία εμπειρία, έφτιαξα μια δοκιμαστική εκπομπή και την έδωσα μαζί με τον φίλο και συμφοιτητή στο Πολυτεχνείο και γνωστό ηθοποιό Νίκο Αρβανίτη, στον «902 αριστερά στα FM». Ο σταθμός μάς ειδοποίησε αμέσως και αρχίσαμε εκπομπές. Πολύ ιδιαίτερες και πρωτότυπες για την εποχή! Ακούγοντας τυχαία μια εκπομπή, ο Θόδωρος Αγγελλόπουλος μού ζήτησε να συνεργαστούμε στην έρευνα για το σενάριο της ταινίας «Το Μετέωρο Βήμα του Πελαργού». Ήταν το 1990 που με είχε δεχθεί πανεπιστήμιο στο Παρίσι να κάνω μεταπτυχιακά για τον κινηματογράφο. Παρέμεινα για λίγο στην Ελλάδα να δουλέψω σαν βοηθός του. Και συνεχίστηκε η συνεργασία για πέντε ταινίες μέχρι το τελευταίο του γύρισμα…

Και η εμπειρία μαζί του;

Έμαθα κοντά του τι σημαίνει στοχοπροσήλωση στο όραμα σου! Αναζήτηση «συνενόχων» για να το καταφέρεις. Αποφυγή κάθε έκπτωσης σε αυτό που θέλεις να κάνεις. Αποφυγή συμβιβασμών που μετριάζουν την έμπνευση. Και πάρα πολλή δουλειά και πάθος! Όλα αυτά ήταν ένα τεράστιο σχολείο. Και ακόμη ό,τι μπορούσε να ανασηκώνει το βλέμμα σε μακρυνότερους ορίζοντες και σε ψηλότερους πήχεις, σε όσους ήταν μαζί του…

Το κυριότερο που έμαθα κοντά του ήταν το Ταξίδι. Είχε γράψει κάτι στίχους που ακούγονται στο «Μετέωρο Βήμα του Πελαργού»:

«Και μην ξεχνάς πως ήρθε η ώρα πάλι για τραγούδι
Ο άνεμος φυσάει τα μάτια σου μακριά…»

Ουσιαστικά, ο Αγγελόπουλος ήταν για μένα μια πυξίδα ζωής. Και μπόλιασε όλα αυτά που κάνω όλα αυτά τα χρόνια. Και κυρίως το μεγάλο ταξίδι της ζωής μου: Το μεγάλο ταξίδι των Φωνών: Το Πολυφωνικό Καραβάνι!

«Άπειρος»: Ένα ταξίδι δίχως πέρας δίχως όρια

Πώς ξεκίνησε η αναζήτηση…

Λιγάκι παράξενα! Γύρω στο 1995 βρεθήκαμε με τον Αντώνη Έξαρχο, συνταξιδιώτη ζωής, σε μια συναυλία που διοργάνωσε η Ελληνική Ραδιοφωνία στο Ζάππειο. Εκεί πρωτακούσαμε ζωντανά από μια γυναίκα ένα πολυφωνικό τραγούδι που μας συνάρπασε:

Πρωί πρωί μεσάνυχτα
Ήρθες με τον αγέρα
Και είδα τον κόρφο σου ανοιχτό
Και είπα πως είναι μέρα

Την επόμενη ζητήσαμε από την ελληνική ραδιοφωνία να ξανακούσουμε αυτό το τραγούδι. Για καλή μας τύχη μάς απάντησε ότι «δεν μπορούμε γιατί ανήκει στο αρχείο της ραδιοφωνίας»! Βάλαμε σκοπό της ζωής μας να το βρούμε μόνοι μας. Ξεκίνησε έτσι η περιπέτειά μας στο Πολυφωνικό Τραγούδι, αναζητώντας να ακούσουμε ξανά ένα τραγούδι!

Και το 1996 δημιουργήσαμε το πολυφωνικό σύνολο «Χαονία». Το 1997, κάναμε την πρώτη μας εκδήλωση στην Ήπειρο στο αρχαίο θέατρο Γιτάνη τότε, Γίτανα τώρα. Εκεί σε αυτό το απαράμιλλο, αθησαύριστο, αρχαίο θέατρο δίπλα στον ποταμό Καλαμά, γεννήθηκε η ιδέα του μεγάλου ταξιδιού των φωνών!

Την επόμενη χρονιά, με τον Αντώνη Έξαρχο, ιδρύσαμε την Αστική μη Κερδοσκοπική εταιρεία «Άπειρος». Εκδώσαμε το ομώνυμο περιοδικό με αφιέρωμα στο Πολυφωνικό Τραγούδι, και διοργανώσαμε την πρώτη μας εκδήλωση στο ίδιο μας το χωριό, το Πολύδροσο Θεσπρωτίας. Την παραμονή της εκδήλωσης περάσαμε μια νύχτα στο φαράγγι του Καλαμά που βρίσκεται κάτω από το χωριό μας. Καλέσαμε τον τότε πολύ λιγότερο γνωστό Θανάση Παπακωνσταντίνου, τον Βαγγέλη Γερμανό που βρισκόταν στην περιοχή, και άλλους φίλους μουσικούς και Θεσπρωτούς που μαζί με τη «Χαονία» βαφτίσαμε το ταξίδι της «Άπειρος», ένα ταξίδι όπως εννοεί το ίδιο το όνομα που επιλέξαμε. Το ονειρευτήκαμε σαν ένα ταξίδι δίχως πέρας, δίχως όριο…

Σ’ εκείνη την πρώτη εκδήλωση, στο Πολύδροσο, απευθύναμε ανοιχτό κάλεσμα για τη δημιουργία ενός διεθνούς Φεστιβάλ Πολυφωνικού Τραγουδιού όπως το λέγαμε τότε. Τον επόμενο χρόνο, το 1999, η «Άπειρος» διοργάνωσε την πρώτη διεθνή συνάντηση Πολυφωνικού Τραγουδιού, με τη στήριξη των δήμων Δελβινακίου και Φιλιατών και των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων Ιωαννίνων και Θεσπρωτίας.

Ξαναπιάσαμε το νήμα με τη χαμένη μας ρίζα

Στην επιφάνεια των πραγμάτων κάπως έτσι ξεκινήσαμε. Μέσα μας όμως το ταξίδι είχε και κάποια άλλη διάσταση. Σαν μια διαδρομή αυτογνωσίας και αυτοσυνείδησης. Μιας και χάρι σε αυτό βρεθήκαμε με τον Αντώνη στο χωριό που αποτελεί καταγωγική ρίζα των οικογενειών μας, στο χωριό Σωτήρα της Άνω Δερόπολης φέροντας στην επιφάνεια μια άγνωρη, και για μας, υποδόρια σχέση με το πολυφωνικό τραγούδι: Καταγόμαστε από μια περιοχή που βρίσκεται στο επίκεντρο της Ηπειρώτικης Πολυφωνίας, τη Δερόπολη, και εξαιτίας του Πολυφωνικού Καραβανιού ξαναπιάσαμε το νήμα με τη χαμένη μας ρίζα…

Το Πολυφωνικό Καραβάνι από τότε διαρκώς μεγάλωνε, πολλαπλασιάζοντας τις εκδηλώσεις του, πληθαίνοντας σε συνταξιδιώτες, ανανεώνοντας προορισμούς και ορίζοντες. Εκεί που στην αρχή ήταν ένα τριήμερο εκδηλώσεων το πρώτο καλοκαίρι, σε δύο μόνο περιοχές, με συμμετοχή από δύο μόνο χώρες, λίγα χρόνια μετά, το καραβάνι ταξιδεύει 15 μέρες κάθε καλοκαίρι με συμμετοχή εφτά χωρών: Ελλάδα, Αλβανία, Βουλγαρία, Ιταλία, Γεωργία, Σερβία, Αμερική. Και λίγο αργότερα δεν ταξιδεύει μόνο καλοκαίρι αλλά τρεις-τέσσερις φορές κάθε χρόνο όλες τις εποχές. Και με πλήθος πια εκδηλώσεων, έρευνας, προβληματισμού, και διάδοσης του Πολυφωνικού Τραγουδιού.

Σε αυτή την πορεία ανέπτυξε δεσμούς ζωής με τους ύστατους βιωματικούς ερμηνευτές, τους Ακρίτες της Πολυφωνίας. Χωριό το χωριό, το Καραβάνι πια ταξιδεύει σε όλη την παραμεθόριο Ήπειρο από Αετομηλίτσα ως τη Σαγιάδα αλλά και σε όλες τις περιοχές της Ελληνικής μειονότητας στην Αλβανία.

Έγνοια μας η μύηση νέων ιχνηλατών και μελλοντικών σκυταλοδρόμων

Κάποιος νέος που θέλει να ασχοληθεί με το Πολυφωνικό Τραγούδι, πρέπει να έχει γνώσεις; Βιώματα;

Παράλληλα με τους βιωματικούς ερμηνευτές, έγνοια μας εξαρχής είναι η μύηση νέων ιχνηλατών σήμερα και μελλοντικών σκυταλοδρόμων στο Πολυφωνικό Τραγούδι. Σε αυτό μας βοήθησε πάρα πολύ ο Λάμπρος Λιάβας, ως διευθυντής του Μουσείου Λαϊκών Οργάνων «Φοίβος Ανωγιαννάκης» στην Πλάκα. Μας ανέθεσε τα σεμινάρια Πολυφωνικού Τραγουδιού κι έτσι δημιουργήσαμε το εργαστήρι Πολυφωνίας το οποίο εξαρχής συνταξιδεύει με το καραβάνι φέρνοντας σε άμεση επαφή τους νέους της Πολυφωνίας με τους βιωματικούς ερμηνευτές στις διάφορες περιοχές, αναπτύσσοντας την επιτόπια μαθητεία κοντά τους. Δίνει τη δυνατότητα μιας πιο συνολικής γνωριμίας με το τραγούδι, τους ανθρώπους και τους τόπους.

Ταυτόχρονα οι νέοι, αυτοί και άλλοι που έρχονται μαζί τους, μυούνται στην πρακτική του ίδιου του πολυφωνικού τραγουδιού που δεν θέλει «θεατές» αλλά συνταξιδιώτες σε όλες του τις δράσεις. Και έτσι συμμετέχουν σε συλλόγους, επιτόπιες καταγραφές, διοργάνωση εκδηλώσεων, συλλογική εθελοντική δημιουργία του αρχείου Πολυφωνικού Τραγουδιού. Στην παρουσία των εκδόσεων και των παραγωγών του. Έτσι, όλο και περισσότεροι νέοι αποκτούν ενεργή σχέση με το Πολυφωνικό Τραγούδι και το Πολυφωνικό Καραβάνι. Και τις εμπειρίες τις αξιοποιούν στα δικά τους εγχειρήματα μυώντας με την σειρά τους και άλλους νέους.

Μέσα από αυτή τη διαδικασία ανανεώνεται και ο ίδιος ο πυρήνας του Πολυφωνικού Τραγουδιού.

Κι έτσι, τη σκυτάλη, δίπλα σε μας που το ξεκινήσαμε πριν 26 χρόνια, την κρατάνε και νέοι ηλικίας σχεδόν ίδιας με το Καραβάνι, που μεγάλωσαν μέσα του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Αλίκη Γκανά, που τυχαία συναντήθηκε με το Καραβάνι στα 16 της χρόνια, «μεγάλωσε πολυφωνικά», και συνεχίζει εκπροσωπώντας πια το Καραβάνι και σε διεθνή συνέδρια και φόρουμ.

…νέοι που συναντιούνται στον κοινό τόπο του ρίγους του Πολυφωνικού Τραγουδιού

Στην πορεία, το Πολυφωνικό Καραβάνι αλλάζει όπως και οι κάθε φορά προτεραιότητές του. Στην αρχή η έγνοια μας ήταν να ξανατραγουδήσουν οι παλιοί, να τους προλάβουν οι νέοι που έρχονταν για πρώτη φορά σε επαφή με το Πολυφωνικό Τραγούδι. Έπειτα προτεραιότητα αναδείχτηκε η ανάγκη εμπλουτισμού και συστηματοποίησης του αρχείου του Πολυφωνικού Τραγουδιού, η έρευνά του και η κοινωνία του. Στη συνέχεια η ισχυροποίηση και η ανανέωση της κοινότητας της Πολυφωνίας με όλο και περισσότερους Ομίλους και Σχήματα, με όλο και περισσότερους νέους στη σύνθεσή τους, και είναι αυτό που οδήγησε σε κάτι που πολλοί χαρακτηρίζουν ως μια Άνοιξη Πολυφωνίας στις πόλεις!

Και να απαντήσω στην ερώτηση σας, η εμπειρία δείχνει ότι το Πολυφωνικό Τραγούδι έλκει νέους ανθρώπους δίχως δεσμευτικούς όρους καταγωγής, νέους που συναντιούνται στον κοινό τόπο του ρίγους του, που τόσο εύστοχα έκφρασε ο ποιητής μας Μιχάλης Γκανάς: Το Πολυφωνικό Τραγούδι ή τ’ ακούς κι ανατριχιάζεις ή δεν μπορείς να τ’ αντέξεις.

Ε, αυτό το ανατρίχιασμα σε όλους τους νέους, απ’ όπου κι αν κατάγονται, ανταμώνει χώρες και λαούς που προσπαθούν να τραγουδήσουν πολυφωνικά. Από την άλλη βέβαια οι μνήμες, η βιωματική προσέγγιση, η σχέση καταγωγής με τους τόπους του Πολυφωνικού Τραγουδιού μπορούν να δράσουν καταλυτικά.

Κι έτσι βλέπουμε όλο και περισσότερες παρέες ή συλλόγους αποδήμων από τις περιοχές της Πολυφωνίας να φτιάχνουν τους δικούς τους Ομίλους, και στη συνέχεια να συναντιούνται και μέσα στο Πολυφωνικό Καραβάνι. Αναπτύσσεται με αυτόν τον τρόπο ο πλούτος και η ποικιλία των διαφορετικών Πολυφωνικών εγχειρημάτων μέσα από αυτοτελείς δράσεις αλλά και μέσα από την αλληλοστήριξη και τον συντονισμό τους. Και το Πολυφωνικό Καραβάνι προσπαθεί να συμβάλλει όσο το δυνατόν καλύτερα.

Πάνω απ’ όλα, τι είναι το Πολυφωνικό Τραγούδι;

Είναι τραγούδι κοινότητας με τον δικό της αξιακό κώδικα. Με το «Πρέπος» της.

Η αναγνώριση από την ΟΥΝΕΣΚΟ!

Το Πολυφωνικό Καραβάνι, πέρα από την αρχική στήριξη φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης της παραμεθόριας Ηπείρου, πορεύτηκε κατά βάσιν με δικές του δυνάμεις.

Την τελευταία πενταετία στη διαδικασία διεθνοποίησης της αναγνώρισής του, το Υπουργείο Πολιτισμού στηρίζει συγκεκριμένες δράσεις. Η στήριξη αυτή έχει τη δική της σημασία για τη διερεύνηση και την καρποφορία του έργου του.

Μετά την παγκόσμια αναγνώριση του Πολυφωνικού Καραβανιού, τη μετ’ επαίνου εγγραφή του στις ΚΑΛΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ διαφύλαξης ΑΫΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ της ΟΥΝΕΣΚΟ, αποτελώντας την πρώτη και μόνη μέχρι στιγμής από μεριάς Ελλάδας στις Καλές Πρακτικές, και ένα από μόλις 25 από 180 κράτη, η ενίσχυση της πολιτείας στηρίζει τη δράση του Πολυφωνικού Καραβανιού που πρεσβεύει τη χώρα μας στις Καλές Πρακτικές.

Αυτή η παγκόσμια αναγνώριση διευκολύνει τη διεθνοποίηση της δράσης του στην κατεύθυνση ενός παλιού του στόχου που είναι η ενεργοποίηση μιας άτυπης διεθνούς κοινωνίας της Πολυφωνίας, την ανάπτυξη κοινών δράσεων και τη στήριξη και την αλληλογνωριμία των λαϊκών Πολυφωνιών.

Τι λέτε, συνταξιδεύουμε;

Σε αυτό το πλαίσιο, της παγκόσμιας αναγνώρισης, διοργανώθηκε η μεγάλη πολυφωνική σύναξη στο Πνευματικό Κέντρο της πόλης των Ιωαννίνων με τη συμμετοχή εφτά πολυφωνικών σχημάτων και με ομιλητές δυο επιστημονικούς συνεργάτες του Πολυφωνικού Τραγουδιού στο ξεκίνημά του, τον καθηγητή Λαογραφίας Βασίλη Νιτσιάκο και τον Κώστα Λώλη, Μουσικολόγο με ιδιαίτερη προσφορά στο πολυφωνικό τραγούδι. Την εκδήλωση στήριξαν ο Δήμος Ιωαννιτών, η Πανηπειρωτική Συνομοσπονδία, και το Υπουργείο Πολιτισμού.

Μια μεγάλη γιορτή Πολυφωνίας στην καρδιά του χειμώνα. Ένα ανοιχτό κάλεσμα σε φίλους του Πολυφωνικού Τραγουδιού, της παράδοσης και του πολιτισμού στην Ήπειρο, ενώ θα ακολουθήσουν κι άλλες για να δούμε και να χαρούμε πώς από τελείως τοπικό στη δράση, από μαχαλά σε μαχαλά, από χωριό σε χωριό, μπορεί να γίνει παγκόσμιο στις αναφορές και στην αναγνώριση!
Αγαπητοί αναγνώστες του Ηπειρωτικού Αγώνα: Τι λέτε, συνταξιδεύουμε;