Το μέρος άγνωστο. «Παραλία Αρετσού» είχε σημειώσει πολύ αργότερα η γιαγιά στο άλμπουμ, αφού εκεί πήγαινε συχνά για μπάνιο η οικογένεια, όταν έμενε στη Θεσσαλονίκη. Όμως η παραλιακή σκηνή σίγουρα δεν ήταν από εκεί. «Κάπου κοντά στον Βόλο είμασταν», θυμόταν ο πατέρας μου. «Φύγαμε βιαστικά για τα Γιάννενα, όταν μάθαμε ότι μόλις είχε πεθάνει εκεί ο παππούς μου ο Αβραμάκης Λεβής».
Ωστόσο, όταν έψαξα στο διαδίκτυο για εικόνες από τις παραλίες του Παγασητικού κόλπου κοντά στον Βόλο, δεν μπόρεσα να εντοπίσω το μέρος.
Η απάντηση ήρθε αναπάντεχα, όχι κάπου στην Ελλάδα, αλλά στο Λος Άντζελες. Και ήρθε μέσω Μεξικού.
Την Τετάρτη 21 Αυγούστου 2019, οι υπάλληλοι του Μουσείου του Ολοκαυτώματος στο πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες υποδέχτηκαν με συγκίνηση τον 91χρονο Julio Botton, κάτοικο της πόλης του Μεξικού με τη σύζυγο του Dolly. Η κατάθεσή τους, στα ισπανικά, με την περιγραφή των συνθηκών κάτω από τις οποίες επέζησαν το Ολοκαύτωμα και τα γερμανικά στρατόπεδα βρίσκεται από το 1998 στο οπτικοακουστικό αρχείο του Μουσείου. Έτσι, οι άνθρωποι που μοχθούν με την καθημερινή τους εργασία-λειτούργημα για να μην ξεχαστούν οι μαρτυρίες και να μην επαναληφθούν οι γενοκτονίες, περιβάλανε με ιδιαίτερη συγκίνηση και με δέος τον γελαστό και ακμαίο Julio και την αειθαλή Dolly.
Καθώς υποδεχόντουσαν τους εκλεκτούς επισκέπτες, μπήκε στο κτίριο του μουσείου ο πατέρας ενός πρωτοετούς φοιτητή από το Σαν Φρανσίσκο. Την μέρα εκείνη μετακόμιζαν στις εστίες οι «νεοσύλλεκτοι» του University of Southern California (USC), μια μέρα πριν παρελάσουν στην επίσημη υποδοχή τους στο διακεκριμένο εκπαιδευτικό ίδρυμα. Η καινούργια εστία του γιου του βρίσκεται απέναντι από το μουσείο. Οι επιλογές του φοιτητή για τη διακόσμηση του κοιτώνα κάπως ασυνήθιστες για Αμερικανάκι, αλλά όχι για Ελληνοαμερικάνο: Μια γαλανόλευκη, μια σημαία του Παναθηναïκού (κληρονομιά του πατέρα του από τα χρόνια του Γουέμπλεï και του Μίμη Δομάζου), ένα βιβλίο με μετάφραση αρχαίων ελληνικών γνωμικών. Αντί να κάθεται και να παρακολουθεί τη διακόσμηση του κοιτώνα, ο πατέρας του φοιτητή αποφάσισε να επισκεφτεί το απέναντι μουσείο για το οποίο είχε ακούσει πολλά καλά λόγια.
Βρέθηκε έτσι στον χώρο υποδοχής, όπου το προσωπικό του μουσείου χαιρόταν πολύτιμες στιγμές με τον Julio και την Dolly Botton. «Είναι από την Θεσσαλονίκη», μου ψιθύρισε κάποιος. Τους πλησίασα και τους χαιρέτησα. Το πρόσωπο του Julio έλαμψε, όταν άκουσε ελληνικά. «Σπάνια έχουμε την ευκαιρία να μιλήσουμε τη γλώσσα αυτή με άλλους στο Μεξικό», μου είπε η Dolly.
«Μήπως γνωρίζατε τον Ασέρ Μωυσή, που ήταν πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας στη Θεσσαλονίκη στις αρχές της δεκαετίας του ’30;» τους ρώτησα.
«Και βέβαια τον θυμόμαστε», μου απάντησαν. «Θυμάμαι και τον γιο του τον Ραφαήλ, ήταν μικρότερος μου», πρόσθεσε ο Julio. «Είχε παντρευτεί μια Χριστιανή», παρατήρησε η Dolly.
“Είμαι γιος του Ραφαήλ, εγγονός του Ασέρ από τα Τρίκαλα και της Γιέτης από τα Γιάννενα», τους είπα. «Και της Διδώς Σουραπά, της Χριστιανής».
«Είχε και μια μεγαλύτερη αδελφή ο Ραφαήλ», θυμήθηκε ο Julio. «Πώς την έλεγαν;»
«Μιρέττα», απάντησα.
«Α! Ναι, η Μιρέττα!» είπε και το καλομαυρισμένο και υγιέστατο πρόσωπο του Julio έλαμψε και πάλι. Ένα χρόνο μικρότερη του ήταν η μακαρίτισσα η θεία Μιρέττα και κούκλα στις φωτογραφίες, οπότε φυσικό ήταν να τη θυμόταν το αγόρι.
«Είχαμε πάει λίγο πριν τον πόλεμο παρέα με την οικογένεια Μωυσή στο Πήλιο. Μέναμε πάνω στη Ζαγορά και κατεβαίναμε με λεωφορειάκι στον Αη Γιάννη και στην παραλία στο Χορευτό».
Χορευτό! Ο νους μου πήγε στη φωτογραφία από το άλμπουμ της γιαγιάς. Βρήκα τη φωτογραφία από το 1938 στο ηλεκτρονικό μου αρχείο και του την έδειξα με το τηλέφωνο. «Ναι, εκεί ήταν!» αναφώνησε. Απίστευτο! (Εικόνα 2).
Οι υπάλληλοι του μουσείου έβλεπαν από τα πρόσωπά μας ότι κάτι συγκινητικό είχε συμβεί, αλλά ήταν αδύνατο να παρακολουθήσουν τον διάλογο που από τα αγγλικά γρήγορα μεταφέρθηκε στα ελληνικά και πού και πού (με μετάφραση για μένα από τον Julio) στην ισπανική διάλεκτο Ladino, την οποία μιλούσαν οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης (Εικόνα 3).
«Εκείνα τα χρόνια έμαθα στον πατέρα σου πώς να στήνει θέατρο σκιών με Καραγκιόζη», μου είπε.
Δεύτερο σοκ: «Την τέχνη του Καραγκιοζοπαίχτη, την κληρονόμησα κι εγώ!» του είπα. Μου τη μετέφερε ο πατέρας μου, όταν στήσαμε θέατρο σκιών με τους συμμαθητές μου στην Τετάρτη Δημοτικού». Στη χρονιά του Γουέμπλεï. Φτιάχνεις ένα παραλληλόγραμμο με λεπτές σανίδες, τεντώνεις με πινέζες πάνω του ένα σεντόνι, και το στηρίζεις σε ένα τραπέζι με μια λάμπα από πίσω. Έτοιμη η σκηνή. Μετά ζωγραφίζεις σε χαρτόνι και κόβεις τις φιγούρες των πρωταγωνιστών, στηρίζοντας τις σε λεπτά ραβδιά: Τον Καραγκιόζη, το Κολλητήρι, την Αγλαΐα, τον Χατζηαβάτη, τον Μπάρμπα Γιώργο, τον Σιορ Διονύσιο τον Ζακυνθινό, τον Ζαχαρία τον Μορφονιό, τον Σταύρακα τον ψευτοπαλληκαρά, τον Βεληγκέκα, τον Πασά. Δεν ξέρω αν είχαν και τον Σολωμών τον Εβραίο στην παράστασή τους, ή αν ο χαρακτήρας αυτός ήταν «ταμπού» για το ακροατήριό τους…
Γιόρταζε τα 91 χρόνια τη μέρα εκείνη ο Julio Botton από τη Θεσσαλονίκη. Και χάρη σε αυτή τη μοναδική σύμπτωση, βρέθηκα στο πλευρό του, όταν έσβησε τα κεριά!
Την επόμενη μέρα, ο πρωτοετής Ελληνοαμερικάνος φοιτητής, ο γιος μου Φίλιππος, με καταγωγή (στην κυριολεξία σχεδόν) από πασάδες στα Γιάννενα, παρέλασε μπροστά στους μελλοντικούς καθηγητές του, τους πρυτάνεις, τους γονείς. Μαζί του και οι καινούργιοι συμφοιτητές του. Στις ομιλίες των πρυτάνεων, δύο φορές άκουσε με υπερηφάνεια να ηχούν πάνω από τους χιλιάδες παρισταμένους φωνές με τη γνώριμη αγγλοελληνική προφορά: «Διζ στούντεντς γουίλ χελπ κριέτ δε γορλντ δατ γουί καν όνλι ιμάτζιν» (these students will help create the world that we can only imagine). Ομιλητές ήταν ο Γιάννης Γόρτσος, πρύτανης της σχολής μηχανικών (απόφοιτος του ΕΜΠ) και Βασίλειος Παπαδόπουλος, πρύτανης της σχολής Φαρμακευτικής (απόφοιτος του πανεπιστημίου Αθηνών). Διακεκριμένοι επιστήμονες τώρα και οι δύο στις ΗΠΑ, καμάρι για τους συμπολίτες τους, και υπόδειγμα για τον Φίλιππο.
Ένας άλλος πρύτανης, νεοζηλανδός καθηγητής της στατιστικής αυτός, είπε το εξής: «Ο καθένας από τους καθηγητές σας κουβαλάει μέσα του την πνευματική κληρονομιά των δικών του καθηγητών, την οποία εκείνοι με τη σειρά τους απέκτησαν από τους παλιότερους. Για μένα, επειδή το έψαξα, η αλυσίδα αυτή της γνώσης πάει πίσω από καθηγητή σε καθηγητή στον Lagrange, στον Euler, στον Bernoulli και σε άλλους που φτάνουν ως τον 12ο αιώνα. Αλλά ουσιαστικά και ακόμα παλιότερα, στον Αριστοτέλη, στον Πλάτωνα, και στον Σωκράτη. Αυτή τη γνώση θα σας μεταφέρουμε εμείς τώρα».
Ακούγοντας αυτό ο Φίλιππος θυμήθηκε το γνωμικό από το βιβλιαράκι που στέκει στον καινούργιο του κοιτώνα, δίπλα στη γαλανόλευκη και στο τριφύλλι του Παναθηναϊκού:
«ΣΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ ΟΦΕΙΛΟΜΕΝ ΤΟ ΖΗΝ
ΣΤΟΥΣ ΔΕ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΥΣ ΤΟ ΕΥ ΖΗΝ»
(Μέγας Αλέξανδρος)
