Οι δήμαρχοι τότε και τώρα
Αφορμή για το άρθρο αυτό στάθηκαν δύο φωτογραφίες που είδα πριν λίγες μέρες στον H.A. Απεικόνιζαν την πρέσβη της Αυστρίας κα. Andrea Ikic Bohm σε συναντήσεις της με τον περιφερειάρχη Ηπείρου κ. Καχριμάνη και τον δήμαρχο Ιωαννιτών κ. Μπέγκα. «Για δες» σκέφτηκα, «έχω κι εγώ κάτι παλιότερες φωτογραφίες με ηπειρώτες και αυστριακούς αξιωματούχους. Προκατόχους, κατά κάποιο τρόπο, αυτών που φωτογραφίζονται σήμερα. Τα στοιχεία από τη βιογραφία των αξιωματούχων εκείνων, που θα παρουσιάσω τώρα, δίνουν μια γεύση από το γεωγραφικό και ιστορικό μωσαϊκό εκείνης της εποχής.
Εικόνα 1α: Γιάννενα το 1910: Ο δήμαρχος Ιωαννιτών Γιαγιά Μπέης (με το φέσι…) με τον πρόξενο της Αυστρίας Κονσταντίν Μπιλίνσκι (δεξιά), σε λεπτομέρεια από φωτογραφία του Νισήμ Δ. Λεβή. Όρθιος αριστερά είναι ο αναπληρωτής πρόξενος Μαρσέλ Έντλερ βον Φροσάρ. Δεξιά, η αντίστοιχη φωτογραφία του 2019 με την πρέσβη Andrea Ikic Bohm, τον δήμαρχο Θωμά Μπέγκα, και στα χέρια τους… μια φωτογραφία του ίδιου του Νισήμ Δ. Λεβή στη λίμνη Παμβώτιδα από τις εκδόσεις Καπόν.
Η πρώτη φωτογραφία (Εικόνα 1α) τραβήχτηκε στα Γιάννενα το καλοκαίρι του 1910. Διακρίνουμε τον Γιαγιά Μπέη, ο οποίος είχε τότε μόλις αναλάβει δήμαρχος για δεύτερη φορά μετά από εκλογές. Η πρώτη θητεία του είχε διαρκέσει 19 ολόκληρα χρόνια, από το 1874 μέχρι το 1893. Στη δεύτερη υπηρέτησε ως το 1916, πριν και μετά την Απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Εικοσιπέντε ολόκληρα χρόνια δήμαρχος της πόλης δηλαδή. Περισσότερα και από τα 17 της θητείας του Δημήτριου Βλαχείδη (και εκείνου η θητεία έγινε σε δύο δόσεις με διακοπή στην Κατοχή).
Δίπλα στον μουσουλμάνο γιαννιώτη προύχοντα και δήμαρχο βλέπουμε τον πρόξενο της Αυστροουγγαρίας Κονσταντίν Μπιλίνσκι. Νωρίτερα είπα ότι ο Γιαγιά Μπέης και ο Μπιλίσκι αποτελούν «κατά κάποιο τρόπο» προκατόχους των σημερινών αξιωματούχων. Λέω «κατά κάποιο τρόπο», αφού και οι δύο υπηρέτησαν στη διοίκηση άλλων κρατών, της Οθωμανικής και της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας και όχι της Ελλάδας και της Αυστρίας. Με εξαίρεση φυσικά την τριετία (1913-16) κατά την οποία ο Γιαγιά Μπέης υπηρέτησε αξιωματούχος στο Βασίλειο της Ελλάδας.
Ο Μπιλίνσκι είχε φτάσει στα Γιάννενα απεσταλμένος της κυβέρνησης του στις αρχές του 1909. Χαρακτηριστικός της τότε έκτασης του αυστροουγγρικού κράτους είναι ο τόπος της καταγωγής του. Είχε γεννηθεί το 1873 στη Γαλικία, παραμεθόριο περιοχή τότε της τσαρικής Ρωσίας και της Αυστροουγγαρίας. Η γενέτειρα του πόλη βρίσκεται περίπου 200 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά από το Κίεβο. Στον μεσοπόλεμο, η περιοχή προσαρτήστηκε στην Πολωνία, ενώ σήμερα η πολυπαθής αυτή γη αποτελεί τμήμα της Ουκρανίας. Στα αυστριακά διπλωματικά αρχεία, η θρησκεία του Μπιλίνσκι αναγράφεται ως ελληνοκαθολική.
Δεν γνωρίζω πώς κατάφερε ο Μπιλίνσκι να αναρριχηθεί στη διπλωματική ιεραρχία της αυτοκρατορίας των Απσβούργων. Πριν τα Γιάννενα υπηρέτησε στην Κωνσταντινούπολη. Πάντως η καταγωγή του μας υπενθυμίζει την πολυεθνική μορφή του κράτους και της διοίκησής του. Ίσως να είχε συγγένεια με τον κατά 27 χρόνια μεγαλύτερο του υπουργό των Οικονομικών της Αυστροουγγαρίας Λέον Μπιλίνσκι, ο οποίος είχε επίσης γεννηθεί στη Γαλικία. Χαρακτηριστικό κι αυτό της εποχής, αμέσως μετά τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο, ο Λέον Μπιλίνσκι ανέλαβε το 1919 υπουργός Οικονομικών της Πολωνίας, η οποία είχε επανασυσταθεί και περιλάμβανε τη γενέτειρα γη των Μπιλίνσκι.
Οι πρόξενοι στα Γιάννενα και τα Βαλκάνια
Ο Κονσταντίν Μπιλίνσκι δεν ήταν ο πρώτος αυστριακός πρόξενος στα Γιάννενα. Είχαν προηγηθεί καμμιά εικοσαριά άλλοι, αφού το προξενείο των Ιωαννίνων ιδρύθηκε το 1847, αρχικά σαν υποπροξενείο. Τη ζωή των προξένων των μεγάλων δυνάμεων παρουσίασε με γλαφυρό τρόπο ο γιουγκοσλάβος νομπελίστας συγγραφέας Ίβο Άντριτς στο επικό του «Χρονικό του Τράβνικ». Μπορεί μεν στο διήγημα εκείνο να εμφανίζονται οι πρόξενοι της Γαλλίας και της Αυστροουγγαρίας σε μια άλλη γωνιά της τουρκοκρατούμενης Βαλκανικής (τη Βοσνία) και σε άλλη εποχή (στα χρόνια των Ναπολεόντιων πολέμων του 1807-1814), αλλά σίγουρα υπάρχουν αντιστοιχίες με τη ζωή των προξένων στα οθωμανικά Γιάννινα.
Ακούγεται μακριά από την Ήπειρο η Βοσνία, όμως, αν το καλοσκεφτούμε, ένα από τα εναύσματα των Βαλκανικών πολέμων και της Απελευθέρωσης των Ιωαννίνων ήταν η προσάρτηση της Βοσνίας στην Αυστροουγγαρία το 1908. Γεγονός που συνδέεται επίσης και με την απαρχή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, αφού οδήγησε Σέρβους εθνικιστές (φίλους του Άντριτς, o οποίος ήταν και αυτός διπλωμάτης) στη δολοφονία του Αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου και της συζύγου του το καλοκαίρι του 1914 στο Σαράγιεβο, την πρωτεύουσα της Βοσνίας.
Μαζί με τον Μπιλίνσκι και τον Γιαγιά Μπέη διακρίνουμε στην Εικόνα 1α και τον αναπληρωτή πρόξενο της Αυστροουγγαρίας, τον Μαρσέλ Έντλερ βον Φροσάρ. Και αυτού η βιογραφία είναι ενδεικτική της εποχής.
Ο βον Φροσάρ γεννήθηκε το 1885 στο Γκρατς της Αυστρίας. Ήταν, δηλαδή, μόλις 25 ετών όταν έφτασε στα Γιάννενα το 1910. Σε αντίθεση με το αφεντικό του, τον Μπιλίνσκι, η θητεία του στο προξενείο της πόλης ήταν σύντομη: Ένα χρόνο αργότερα μετατέθηκε στα Χανιά. Από τις φωτογραφίες και τις σημειώσεις του Νισήμ Δ. Λεβή, συμπεραίνω πως, με μεταφορικό μέσο το αυτοκίνητο του αυστριακού διπλωμάτη, οι δύο άνδρες και η παρέα τους επισκέφτηκαν διάφορες τοποθεσίες στην Ήπειρο. Ενδεικτικό του ότι οι δύο άνδρες επικοινωνούσαν στα γαλλικά είναι το γεγονός ότι στις σημειώσεις του ο Νισήμ Λεβής αποκαλεί τον Αυστριακό με το επίθετο «ντε Φροσάρ» και όχι «βον Φροσάρ».
Ο βον Φροσάρ λοιπόν, μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, για να αποφύγει τυχόν δίωξη από της νικήτριες συμμαχικές δυνάμεις, αποκήρυξε την Αυστριακή του υπηκοότητα το 1920, δηλώνοντας ότι κατείχε εκ γενετής και την ελβετική. Έτσι πάντως έχασε όποιους τίτλους και «κεκτημένα» είχε ως αυστριακός δημόσιος υπάλληλος. Παρά την περιπέτεια του αυτή, το 1922 είχε επιστρέψει και έμενε στη γενέτειρά του, το Γκρατζ. Δεν γνωρίζω τι απέγινε μετά.
Εικόνα 1β: Γιάννενα το 1910. Ολόκληρη η καλοκαιρινή σκηνή στην αυλή γιαννιώτικου σπιτικού. Εκτός από τον Γιαγιά Μπέη, τον Μπιλίνσκι και τον βον Φροσάρ, εδώ διακρίνουμε και τον ρώσο πρόξενο Νικολάι Τσερκούνωφ (δεύτερος από αριστερά με τη στολή) και τη σύζυγο του (δίπλα του με το σκούρο φόρεμα). Δίπλα στον Μπιλινσκι ίσως να κάθεται η σύζυγος του, Έλσε. Οι άλλοι δεν έχουν αναγνωριστεί. Φωτογραφία του Νισήμ Δ. Λεβή.
Στην Εικόνα 1β βλέπουμε και την υπόλοιπη σκηνή από τη φωτογραφία του δημάρχου με τον πρόξενο. Μαζί με τους τρεις άνδρες που αναφέραμε, διακρίνονται επίσης ο πρόξενος της Ρωσίας Τσερκούνωφ με τη σύζυγό του. Ποιος ξέρει τι απέγιναν κι αυτοί μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τη Ρωσική επανάσταση του ’17, τον εμφύλιο και τις διώξεις της τσαρικής αριστοκρατίας που ακολούθησαν.
Μια παρτίδα τένις στα Γιάννενα του 1910
Τέλος, στην Εικόνα 2 βλέπουμε μια άλλη σκηνή από την ίδια καλοκαιριάτικη συγκέντρωση στο γιαννιώτικο σπιτικό. Εδώ διακρίνουμε πάλι τον Μπιλίνσκι, αλλά αυτή τη φορά με προγόνους μου, της οικογένειας Λεβή, μέλη της Ρωμανιώτικης Ισραηλιτικής Κοινότητας της πόλης: Τον προπάππου και την προγιαγιά μου μαζί με τους γονείς της και άλλους συγγενείς. Η ιστορία επαναλαμβάνεται λοιπόν, αφού αντίστοιχα με τη φωτογραφία της με τον δήμαρχο Ιωαννιτών κ. Μπέγκα, είδα πριν λίγες μέρες και φωτογραφία της αυστριακής πρέσβειρας κας Andrea Ikic Bohm στα Γιάννενα με τον πρόεδρο της Ισραηλιτικής κοινότητας Ιωαννίνων κ. Μωυσή Ελισάφ.
Εικόνα 2: Γιάννενα το 1910, την ίδια μέρα με την Εικόνα 1 (φωτογραφία του Νισήμ Δ. Λεβή). Ο πρόξενος Μπιλίνσκι μαζί με μέλη της οικογένειας Λεβή: Δίπλα του, καθιστοί, από δεξιά προς τα αριστερά, ο προπάππους μου Αβραμάκης Δ. Λεβής, η Ευθυμία Λεβή (αδελφή της προγιαγιάς μου), η Αννέτα Λεβή (προγιαγιά μου), και η μητέρα της Ρίφκα Λεβή (το γένος Καλαμάρου). Όρθιους από δεξιά διακρίνουμε τον Νισήμ Σ. Λεβή, σύζυγο της Ευθυμίας, τον αδελφό της Δαβιτσών Μ. Λεβή, και τον πατέρα τους και δημοτικό σύμβουλο Ματαθιούλη Δ. Λεβή. Τους άλλους δεν τους έχω αναγνωρίσει. ‘Όπως βλέπουμε από τις ρακέτες, είχε προηγηθεί αγώνας τένις! Δεξιά, η αυστριακή πρέσβης μαζί με τον πρόεδρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ιωαννίνων κ. Ελισάφ (χωρίς ρακέτες τένις αυτή τη φορά).
Ίσως κάποιος να μου πει, ότι ορισμένοι από τους παλιούς αξιωματούχους που βλέπουμε στις ιστορικές αυτές φωτογραφίες είναι καταδικαστέοι επειδή υπηρέτησαν μεγάλες δυνάμεις με βλέψεις εχθρικές προς την Ελλάδα, ή καταπιεστικά καθεστώτα. Εγώ στις φωτογραφίες του θείου Νισήμ βλέπω αξιωματούχους από την Αυστροουγγαρία, τη Γαλλία, τη Ρωσία, και άλλα μέρη, φιλοξενούμενους τρόπον τινά στην πόλη, οι οποίοι, σε στιγμές αναψυχής, χάρηκαν και εκτίμησαν την ομορφιά των Ιωαννίνων και της Ηπείρου. Έτσι κι αλλιώς, με το πέρασμα του χρόνου, οι συμμαχίες αλλάζουν, οι χώρες ανακατατάσσονται, μια «καλή» μεγάλη δύναμη γίνεται μετά «κακή» και πρώην «εχθροί» γίνονται «φίλοι».
κάθε αξιωματούχος, βέβαια, το συμφέρον της χώρας του υπηρετεί. Οπότε στα μάτια μου δεν διαχωρίζω τον «φίλο» γάλλο διπλωμάτη (του οποίου η σύζυγος τότε καμάρωνε, όταν είδε τον ελληνικό στρατό να φέρει όπλα αγορασμένα από τη Γαλλία) από τον «εχθρό» Αυστροουγγαρέζο (του οποίου η κυβέρνηση συντέλεσε στον ασύμφορο τότε για την Ελλάδα και τους Έλληνες διακανονισμό των ελληνοαλβανικών συνόρων).
Για τον ρόλο του Μπιλίνσκι στο θέμα αυτό θα αναφερθώ στο δεύτερο μέρος καθώς και στις φωτογραφίες του με τον προκάτοχο του περιφερειάρχη κ. Καχριμάνη.
