Μπορούν τα βιβλία να αλλάξουν τον κόσμο; Να ανοίξουν παράθυρα σε γειτονιές καινούριες; Να μας ταξιδέψουν σε μήκη και πλάτη όπου χωρίς τα βιβλία, δύσκολα θα φτάναμε; Να μας κάνουν καλύτερους, πλουσιότερους, λίγο σοφότερους; Να μας ανακουφίσουν ή να μας γεμίσουν ελπίδα; Να μας θυμίσουν, να μας δείξουν την πληγή, όπως πολύ εύστοχα διατύπωσε η Κ. Αγγελάκη Ρουκ ή και να θεραπεύσουν ένα τραύμα;
Αυτά και άλλα πολλά μπορούμε να βιώσουμε μέσα από τη σχέση μας με τα βιβλία μια σχέση ζωής. Με αφορμή λοιπόν, αυτή τη μακροχρόνια σχέση, σκέφτηκα να συναντιόμαστε εδώ, σε ένα μέσο γραπτού λόγου, διαμέσου των βιβλίων. Να μοιράζομαι μαζί σας σκέψεις και συναισθήματα, συνειρμούς και διαδρομές που προκύπτουν μέσα μου, διαβάζοντας βιβλία που το περιεχόμενό τους κάπως, ευθέως, πλαγίως, με τρόπο ορατό διά γυμνού οφθαλμού ή με εκείνες τις λεπτές συνδέσεις που τις βλέπει κανείς μόνο στο μικροσκόπιο, εμπίπτει στο μεγάλο πεδίο της ψυχικής υγείας, της προσωπικής ανάπτυξης, της αυτογνωσίας.
Ξεκινώντας λοιπόν, θα ρίξω σήμερα τον προβολέα σε ένα συναρπαστικό βιβλίο μιας εμβληματικής ψυχοθεραπεύτριας, της Virginia Satir. Το βιβλίο λέγεται «Πλάθοντας ανθρώπους» και σχετίζεται με την καθοριστική σημασία της οικογένειας στη διαμόρφωσή μας και την πορεία μας στη ζωή. «Ν’ αλλάξω τον κόσμο σημαίνει ν’ αλλάξω την οικογένεια», διαβάζουμε ήδη στο εξώφυλλο, κάτι που αναλύεται ενδελεχώς στη συνέχεια.
Οι οικογένειες ως συστήματα ανοιχτά ή κλειστά, ως εργαστήρια όπου κανείς μαθαίνει τη ζωή κάθε λεπτό, με κάθε ξεχωριστή σχέση. Αυτό που είναι πολύ ελκυστικό σε αυτό το βιβλίο και το καθιστά μία βιωματική εμπειρία πολλών επιπέδων, είναι το ότι δεν αποτελείται από θεωρία αλλά από άφθονα παραδείγματα πραγματικών οικογενειών και από πολλές εύστοχες, αναστοχαστικές ερωτήσεις προς την/ον αναγνώστρια / η, οι οποίες συμβάλλουν σε μία προσωπική διερεύνηση και επίγνωση παραμέτρων που μπορεί κανείς να αγνοεί ή να μην έχει συνειδητοποιήσει. Για παράδειγμα, οι πρώτες ερωτήσεις που συναντάμε αφορούν στο πώς αισθανόμαστε αυτή τη στιγμή στην οικογένειά μας, αν νιώθουμε εμπιστοσύνη, χαρά, θετικά συναισθήματα που ανήκουμε σε αυτή τη συγκεκριμένη ομάδα. Παράλληλα, η συγγραφέας συχνά μας ωθεί να προβούμε σε ασκήσεις, μόνοι ή με τα μέλη της οικογένειας, μέσα από τις οποίες θα κατανοήσουμε πολύ καλύτερα, άμεσα και έμπρακτα, τη σπουδαιότητα τεσσάρων πολύ βασικών στοιχείων για κάθε οικογένεια, τα οποία η Satir τα έβλεπε να επαναλαμβάνονται ξανά και ξανά. Αυτά είναι:
- Τα συναισθήματα και οι ιδέες που έχει κανείς για τον εαυτό του, δηλαδή η αυτοεκτίμηση
- Οι τρόποι, με τους οποίους τα άτομα συνεννοούνται μεταξύ τους, η επικοινωνία.
- Οι κανόνες που δέχονται τα άτομα για το πώς πρέπει να αισθάνονται και να ενεργούν και που σιγά σιγά εξελίσσονται σε αυτό που αποκαλεί η συγγραφέας σύστημα επικοινωνίας.
- Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι σχετίζονται μεταξύ τους και με τους εκτός της οικογένειας θεσμοθετημένους οργανισμούς και που ονομάζει δεσμό με την κοινωνία.
Η Satir ισχυρίζεται ότι, ανεξαρτήτως του αρχικού προβλήματος για το οποίο ζητούσε μια οικογένεια τη βοήθειά της, η ανακούφιση του πόνου, η διέξοδος, βρισκόταν στην αλλαγή κάποιου ή κάποιων από τους τέσσερις αυτούς βασικούς συντελεστές. Πιο συγκεκριμένα, οι οικογένειες με αρκετές δυσλειτουργίες, έφεραν τα παρακάτω χαρακτηριστικά σε μεγάλο βαθμό και συχνότητα:
- Η αυτοεκτίμηση βρισκόταν σε χαμηλά επίπεδα
- Η επικοινωνία ήταν έμμεση, αόριστη και όχι πραγματικά ειλικρινής
- Οι κανόνες ήταν άκαμπτοι, απάνθρωποι, δεν επιδέχονταν διαπραγμάτευση και δεν άλλαζαν.
- Ο δεσμός με την κοινωνία ήταν γεμάτος φόβο, επικρίσεις και συμβιβασμούς.
Πρόσφατα σε μια θεατρική παράσταση («Ο πατέρας», Σκηνοθεσία: Β. Μπισμπίκης) που αφορούσε μια βαθιά διαταραγμένη οικογένεια, ήταν και τα 4 αυτά στοιχεία τόσο έντονα παρόντα που ως θεατής, κόντεψα να καταρρεύσω. Φαντάζομαι πόσο βαρύ και ασήκωτο θα είναι το βίωμα του να ζεις καθημερινά μέσα σε ένα αντίστοιχο πλαίσιο…
Αντίθετα, οι οικογένειες με υψηλή λειτουργικότητα και αίσθημα ικανοποίησης των μελών της, χαρακτηρίζονται σε μεγάλο βαθμό από:
- Το ότι η αυτοεκτίμηση βρίσκεται σε ανώτερα επίπεδα
- Η επικοινωνία γίνεται άμεσα, καθαρά, με ακρίβεια και ειλικρίνεια.
- Οι κανόνες είναι εύκαμπτοι, ανθρώπινοι, τίθενται υπό διαπραγμάτευση και επιδέχονται αλλαγές
- Ο δεσμός με την κοινωνία είναι πολύπλευρος, ελπιδοφόρος και βασίζεται στην επιλογή.
Κι αν όλα αυτά ακούγονται απλά, μια ενδελεχής ματιά γύρω μας ή και μέσα μας θα μας πείσει ότι δεν είναι. Το σπουδαίο είναι ότι οι παράμετροι αυτές μπορούν να αλλάξουν, δεν είναι στοιχεία με τα οποία αν κανείς μεγαλώσει βιώνοντάς τα στη δυσλειτουργική τους εκδοχή, πρέπει και να πορευτεί έτσι μέχρι το τέλος. Για κάθε γονιό λοιπόν, αρχιτέκτονα μιας καινούριας –ή όχι και τόσο– οικογένειας αλλά και για κάθε ενήλικα που επιθυμεί να επιλέξει τις συνθήκες και όχι να τις υφίσταται, το «πλάθοντας ανθρώπους» είναι ένα βιβλίο δύναμης και ελπίδας, επιλογής. Ακόμη και αν για κάποιους, περνάει μέσα από πιθανά τραύματα και σκοτεινές περιοχές της ζωής τους, χαρίζει απλόχερα την έξοδο στο φως με πολλές ιδέες και μια αφήγηση οικεία, κοντινή , ανθρώπινη, σαν την επικοινωνία που προτείνει. Θα κλείσω με τα λόγια της Satir, σαν ευχή:
Συχνά βλέπω με τη φαντασία μου τι θα μπορούσε να συμβεί αν, έπειτα από τον αποψινό ύπνο, ο καθένας μας ξύπναγε με ανώτερη αυτοεκτίμηση. Νομίζω πως ο κόσμος μας θα άλλαζε. Οι άνθρωποι θα μπορούσαν επιτέλους να φέρονται στον εαυτό τους και μεταξύ τους με αγάπη, με καλοσύνη και ειλικρίνεια.
