Τα ίχνη από τις καταστροφές που προηγήθηκαν
Μικρά παιδιά στη δεκαετία του ‘60 αντικρίζαμε παντού γύρω μας σημάδια του χαλασμού που είχε προηγηθεί: Ο λαχειοπώλης με το ένα πόδι – άγνωστο σε ποιον από τους πολέμους της δεκαετίας του ‘40 είχε ακρωτηριαστεί. Ο πίνακας με τη φλεγόμενη Σμύρνη στο σπίτι του συμμαθητή Ηρακλή – κληρονομιά της μάνας του την οποία έχασε πρόσφατα (Εικόνα 1).
Τα σκίτσα στους τοίχους του σχολείου μας από τη γερμανική κατοχή -το κτήριο είχε λειτουργήσει ως στρατιωτικό νοσοκομείο. Οι γέροι στις παρελάσεις, βετεράνοι πολεμιστές του 1912-22 με τα αναπηρικά καροτσάκια, τα φθαρμένα κυριακάτικα κουστούμια τους και τα μετάλλια στο στήθος. Ο κυρ Γιώργης ο κουρέας και η κυρία Άννα με τις ιστορίες από τα παιδικά τους χρόνια στη Μικρασία. Φαντάρος για δέκα χρόνια ο πρώτος πριν έλθει πρόσφυγας στην Αθήνα. Κόρη τρανής σμυρνιώτικης οικογένειας η δεύτερη. Παντρεύτηκε μεσσήνιο πολιτικό, τον οποίο σκότωσαν κομμουνιστές το ‘44. Μερικοί, ανάμεσά τους και ορισμένοι δάσκαλοί μας, απέφυγαν να μας μιλήσουν τότε για τους αγώνες τους στο βουνό, ήταν προσεκτικοί. Δεν σήκωναν οι καιροί πολλές τέτοιες κουβέντες. Ήταν «λιγόλογοι, ανυποχώρητοι», όπως έγραψε αργότερα γι’ αυτούς ο Στρατής Τσίρκας στη «Χαμένη Άνοιξη».
Οι μεγαλύτεροι μετέφεραν έτσι σε μας τα παιδιά τις αναμνήσεις τους από τις προηγούμενες καταστροφές. Γύρω μας βλέπαμε παράγκες προσφυγικές, κτήρια τρυπημένα από όλμους στον εμφύλιο, γεφύρια πεσμένα μέσα σε ποτάμια μετά την ανατίναξή τους στον πόλεμο.
Στο ραδιόφωνο κάθε βράδυ ακούγαμε μονότονα μηνύματα σαν μια αντήχηση από τον χαλασμό που πέρασε. Τηλεόραση δεν υπήρχε ακόμη στην Ελλάδα, οπότε πιτσιρικάδες παίζαμε με το παλιό ράδιο προσπαθώντας να πιάσουμε σταθμούς με άγνωστες γλώσσες και διαφορετική μουσική. Άναβες τη συσκευή της TELEFUNKEN, περίμενες να ζεσταθούν και να λάμψουν σιγά-σιγά οι λυχνίες της, και μετά έψαχνες τις συχνότητες στα βραχέα κύματα γυρίζοντας τον δεξί διακόπτη (Εικόνα 2). Η διαδικασία αυτή ήταν προπομπός του σημερινού μας «σερφαρίσματος» στο διαδίκτυο.
Τα πρωινά, ακούγαμε στο ράδιο τη θεία Λένα, τις παιδικές εκπομπές της Αντιγόνης Μεταξά-Κροντηρά. Για να «πιάσουμε» στα βραχέα σταθμούς από το εξωτερικό, περιμέναμε να πέσει πρώτα ο ήλιος. Μαζί με τις ξένες γλώσσες, σλάβικα, αραβικά, ιταλικά, αλλά και τα γνώριμα σήματα του BBC («this is London») και της Deutche Welle (με τις επαναλαμβανόμενες δέκα νότες του), ακούγαμε και επίμονα καθημερινά μηνύματα στα Ελληνικά: «Ο Αναστάσιος Γκίκας του Ιωάννου εγεννήθη εις Κιλκίς και το 1913 διέμενε εις Σιδηρόκαστρον Σερρών. Τον αναζητεί η αδελφή του Ιωάννα Δημητρίου Δήμτσα κάτοικος Θεσσαλονίκης».
Ο πιτσιρικάς νόμιζε πως είχε προσγειωθεί σε κάποια ακτή μετά από τσουνάμι. Γύρω του έβλεπε τα συντρίμμια από έναν κόσμο που είχε χαθεί και άκουγε τις κραυγές των πληγμένων που έψαχναν απεγνωσμένα να βρουν τους χαμένους συγγενείς και φίλους.
«Θα μεταδοθούν αναζητήσεις μέσω του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού» έλεγε η παρουσιάστρια στο ραδιόφωνο. «Παρακαλούνται όσοι γνωρίζουν δια τα εξής πρόσωπα να ειδοποιήσουν την υπηρεσία αναζητήσεων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, οδός Γ Σεπτεμβρίου αριθμός 21».
Τις άκουγα με περιέργεια τις ανακοινώσεις, αγνοώντας ότι και η δική μου οικογένεια, η γιαγιά μου, η μητέρα της, και οι άλλοι, είχαν αναγκαστεί κάποτε να χρησιμοποιήσουν το μέσο αυτό για να επικοινωνήσουν μεταξύ τους. Έμελλαν δε τα μηνύματα αυτά να είναι για μερικούς τα τελευταία.
Η Αννέτα Λεβή και ο Ερυθρός Σταυρός
Ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός (Ε.Ε.Σ) έπαιξε καίριο ρόλο στη ζωή της προγιαγιάς μου Αννέτας Λεβή και όχι μόνο σαν το ύστατο μέσο επικοινωνίας στις δύσκολες στιγμές. Εθελόντρια, αφιέρωσε μέρος της ζωής της στον οργανισμό. Όσοι τη γνώρισαν, την περιγράφουν σαν μια ιδιαίτερα δραστήρια και δυναμική γυναίκα. Η απελευθέρωση των Ιωαννίνων στις αρχές του 1913 τη βρήκε στα τριάντα της χρόνια, μητέρα δύο μικρών κοριτσιών (της επτάχρονης γιαγιάς μου Γιέτης και της δίχρονης Νέλλυς) και παντρεμένη με τον συγγενή της και έμπορο Αβραμάκη Λεβή (Εικόνα 3). Ο προπάππους Αβραμάκης ήταν ο μικρότερος γιος του περίφημου Νταβιτσόν Εφέντη και της Κυρά Χαννούλας Λεβή. Με την απελευθέρωση, η Αννέτα αναμείχτηκε σε πολλούς φιλανθρωπικούς οργανισμούς στα Γιάννινα, όπως ο Ε.Ε.Σ., το Λύκειο Ελληνίδων, η Αδελφή του Στρατιώτου, κ.ά.
Το όνομά της δέσποζε στα άρθρα των τοπικών εφημερίδων όποτε γινόταν κάποιος έρανος ή φιλανθρωπικός χορός στα Γιάννινα. Έγραφε για παράδειγμα η εφημερίδα ΗΠΕΙΡΟΣ το 1924: «Στὶς 27 Ἰανουαρίου ὁ δεύτερος χορὸς τῆς Λέσχης τῶν Δημοσίων ὑπαλλήλων, στὸ καφενεῖο Ἀβέρωφ ἄρχισε στὶς 6 μ.μ. καὶ τέλειωσε στὶς 3 μετὰ τὰ μεσάνυχτα εἶχε μεγάλη ἐπιτυχία. Άπὸ τὶς κυρίες ποὺ ἀρίστευσαν στούς ἑλληνικοὺς χορούς, ξεχώρισαν ἡ κ. Ἀνέττα Λέβη μὲ τὴν κόρη της Ἐριέττα, ἄν και ἰσραηλίτισσες.»
Αν και Ισραηλίτισσες…
Μαζί με το όνομα της Αννέτας βλέπουμε και το όνομα της κόρης της και γιαγιάς μου της Εριέττης (Γιέτης), όπως και σε αυτό το άρθρο από τον Μάρτιο του 1926 : «Συμβάλλει ἰδιαιτέρως προς ἐπιτυχίαν τῆς διοργανώσεως τοῦ χοροῦ [σ.σ. τοῦ Ἑρυθροῦ Σταυροῦ] τῶν δίδων Χριστίδου και Γαίτης Λευί, αἱ ὁποῖαι μετὰ προθυμίας ἀνέλαβον καὶ τὴν διάθεσιν τῶν εἰσιτηρίων ἀλλά καὶ τὰς φροντίδας πρὸς τὴν συνόλην ἄλλην καλιτέραν διοργάνωσιν τοῦ χοροῦ καὶ ἑνὸς λαχείου, ὅπερ θὰ λάβῃ χώραν, ἐξ ἀντικειμένων ἅτινα προσεφέρθησαν ὑπό μελῶν τῆς διοργανωτικῆς ἐπιτροπῆς καὶ τοῦ Συμβουλίου χάριν τοῦ σκοποῦ».
Το 1928, η Γιέτη παντρεύτηκε στα Γιάννινα τον τρικαλινό δικηγόρο Ασέρ Μωυσή και μετακόμισε στη Θεσσαλονίκη.
Το μήνυμα από το Παρίσι
Ο πόλεμος του ’40 βρήκε τη Γιέτη και τον Ασέρ στο σπίτι τους στην οδό Τσιμισκή 90 στη Θεσσαλονίκη. Ζούσαν εκεί με τα δυο τους παιδιά, τη Μιρέττα και τον Ραφαλάκο. Όμως, στις αρχές Απριλίου του 1941, μόλις οι Γερμανοί επιτέθηκαν στη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα, ο προνοητικός Ασέρ μετέφερε την οικογένειά του στην Αθήνα όπου θα τους ήταν πιο εύκολο να κρυφτούν. Δεν είχε καμία αυταπάτη για τις προθέσεις των Ναζί. Εγκαταστάθηκαν σε ένα διαμέρισμα στην οδό Μακεδονίας 7, πάροδο της Γ’ Σεπτεμβρίου.
Εκεί, έλαβαν στις αρχές του Ιανουαρίου 1942 ένα μήνυμα του Ερυθρού Σταυρού από το γερμανοκρατούμενο Παρίσι. Η επιστολή χρειάστηκε τέσσερις μήνες για να τους βρει. Ο αποστολέας, αγνοώντας ότι είχαν μετακομίσει, είχε στείλει το μήνυμα στην οδό Τσιμισκή στη Θεσσαλονίκη. Από εκεί κάποιος το προώθησε στην καινούργια τους διεύθυνση στην Αθήνα. Η Αθήνα ήταν τότε ιταλοκρατούμενη, οπότε ο Ασέρ Μωυσής και η υπόλοιπη οικογένεια δεν κρύβονταν ακόμα με πλαστά ονόματα.
Αποστολέας ήταν ο γιαννιώτης θείος της Γιέτης, ο Μωρίς Δ. Λεβής που ζούσε στο Παρίσι. Ήταν συνταξιούχος μετά από μια επιτυχημένη καριέρα σαν εφευρέτης μηχανολόγος μηχανικός και βιομήχανος. Κατοικούσε στη λεωφόρο Charles Floquet, λίγα μέτρα από τον Πύργο του Άιφελ (βλ. Η.Α. 27 Ιανουαρίου 2020). Έγραφε ο Μωρίς στο χειρόγραφο του στον Ασέρ, με ημερομηνία 16 Σεπτεμβρίου 1941 (στα γαλλικά): «Στείλε μου νέα όλης της οικογένειας. Είμαι πολύ καλά και σας φιλώ όλους» (Εικόνα 4).
Η απάντηση στάλθηκε χειρόγραφη στις 14 Ιανουαρίου του 1942 από την ανιψιά του Μωρίς, τη Γιέτη: «Εγκατασταθήκαμε στην Αθήνα. Όλη η οικογένεια στα Γιάννινα και όλοι οι συγγενείς εδώ είναι καλά. Να στέλνετε συχνά τα νέα σας. Σας ασπαζόμαστε μαζί με τα παιδιά». Την επιστολή υπογράφουν η Γιέτη και ο Ασέρ, προσθέτοντας την καινούργια τους διεύθυνση στην Αθήνα (Εικόνα 5).
Δεν ήταν μια απλή ανταλλαγή ειδήσεων τα μηνύματα αυτά. Με τους επιστολογράφους κάτω από την μπότα των κατακτητών, το ουσιαστικό μήνυμα ήταν ένα: ΖΩ.
Ζούσε ακόμα τον Ιανουάριο του 1942 ο θείος Μωρίς. Όμως το μήνυμα αυτό έμελλε να είναι το τελευταίο του στη γιαγιά μου. Τον Νοέμβριο του 1942, ο 74χρονος Γιαννιώτης μεταφέρθηκε από γάλλους αστυνόμους μαζί με χιλιάδες άλλους Εβραίους σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στο προάστιο Ντρανσί στα βορειοανατολικά του Παρισιού και από εκεί στο Άουσβιτς της Πολωνίας όπου δολοφονήθηκε.
Το χειρόγραφο μήνυμα της Γιέτης βρέθηκε μετά τον πόλεμο από τον Ασέρ ανάμεσα στα χαρτιά του Μωρίς στο Παρίσι. Το είχε φυλάξει με αγάπη ο άνθρωπος. Έτσι έφτασε σε μας και δημοσιεύεται σήμερα για πρώτη φορά.
Το μήνυμα – αποχαιρετισμός από τη Λάρισα
Αγνοώντας τον εκτοπισμό του από το Παρίσι και τον θάνατο του θείου Μωρίς στο Άουσβιτς, η οικογένεια των παππούδων μου, του Ασέρ και της Γιέτης Μωυσή, μετακόμισε στα τέλη του 1942 από την Αθήνα στα ιταλοκρατούμενα ακόμη Γιάννινα. Εγκαταστάθηκαν στην οικία του Νταβιτσόν Εφέντη Λεβή στη διασταύρωση των οδών Κουντουριώτου και Ζάππα. Στο μεγάλο αυτό σπίτι διέμειναν για λίγους μήνες με τη μητέρα της Γιέτης την Αννέτα, η οποία είχε χάσει τον σύζυγο της Αβραμάκη Λεβή το 1938. Στο ίδιο σπίτι κατοικούσαν η Νέλλυ, η διαζευγμένη κόρη της Αννέτας, και ο αδελφός του Αβραμάκη, ο γιατρός και φωτογράφος Νισήμ Δ. Λεβής.
Στο απέναντι σπίτι, το οποίο είχε χτίσει ο πατέρας της Αννέτας Ματαθιούλης Δ. Λεβής, έμεναν η χήρα του Ματαθιούλη η Ρίφκα (το γένος Καλαμάρου) μαζί με τη νύφη της Ματίλδη (το γένος Αβραάμ), την κόρη της Ματίλδης Έλντα, τον άλλον Νισήμ (γιο της Ρίφκας) και τον Ερρίκο Λεβή, γιατρό στον ελληνικό στρατό. Με την κήρυξη του πολέμου, η Έλντα και η μητέρα της Ματίλδη εργάστηκαν σαν εθελόντριες νοσοκόμες στον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό (Ε.Ε.Σ.) στα Γιάννινα.
Όταν η Ιταλία συνθηκολόγησε τον Σεπτέμβριο του 1943, οι Γερμανοί μπήκαν στα Γιάννινα για να τους αντικαταστήσουν. Έστησαν μάλιστα σκηνές στην αυλή πίσω από τα σπίτια της οικογένειας Λεβή. Για άλλη μια φορά, η οικογένεια του Ασέρ Μωυσή πήρε τους δρόμους για να επιστρέψει στην Αθήνα και να κρυφτεί με πλαστές ταυτότητες στην Κηφισιά. Κρύφτηκαν στη θερινή κατοικία του Κωνσταντίνου Γιαννίτση, φίλου του Ασέρ (και πατέρα του πρώην υπουργού). Με τη βοήθεια του αρχηγού της Αστυνομίας Άγγελου Έβερτ (πάτερα του πρώην υπουργού), ο Ασέρ έγινε Αλέξανδρος Μάντζαρης, η Γιέτη έγινε Καίτη, η Μιρέττα έγινε Μαρία, και ο Ραφαλάκος ονομάστηκε Δημητράκης.
Στο σπίτι αυτό, στην οδό Κορυτσάς 9, τους βρήκε τον Απρίλιο του 1944 άλλο ένα μήνυμα του Ε.Ε.Σ.. Ήταν ένα σύντομο χειρόγραφο σημείωμα από την Αννέτα, το οποίο η προγιαγιά μου κατάφερε να φυγαδεύσει από τη Λάρισα. Γνώριζε ότι η οικογένεια κρυβόταν με ψευδώνυμα στην Κηφισιά και τους το έστειλε εκεί.
Έλεγε το τραγικό μήνυμα της Αννέτας:
«Αναχωρούμε αύριο προς το άγνωστο. Μην ξεχάσετε να επισκευάσετε την καπνοδόχο».
Κρυμμένα στην καπνοδόχο του λεηλατημένου και καμένου σπιτιού ο Ασέρ και η Γιέτη βρήκαν μετά τον πόλεμο κάποια κοσμήματα και χρυσά ναπολεόνια. Στον δρόμο έξω από το κατεστραμμένο σπίτι συνάντησαν ένα πλανόδιο μικροπωλητή που διαφήμιζε «το Πανόραμα του Νισήμ Λεβή», τον προβολέα με τις γυάλινες φωτογραφίες του αδικοχαμένου γιατρού και θείου της Γιέτης (βλ. το ομώνυμο βιβλίο στις εκδόσεις Καπόν).
Η Αννέτα, μαζί με δύο χιλιάδες σχεδόν Γιαννιώτες Ρωμανιώτες Εβραίους, είχε συλληφθεί στα Γιάννινα στις 25 Μαρτίου για να μεταφερθεί στη Λάρισα. Εκεί κατάφερε να δώσει σε έναν νεαρό νοσοκόμο του Ερυθρού Σταυρού το σύντομο χειρόγραφο μήνυμά της στη Γιέτη και τον Ασέρ.
Η στήριξη του Ερυθρού Σταυρού
Στη μαρτυρία του στο Μουσείο του Ολοκαυτώματος, ο ανιψιός της Αννέτας γιατρός Ερρίκος Ν. Λεβής περιγράφει τις μέρες εκείνες ως εξής: «Την 25η Μαρτίου, εθνική εορτή, μας πήγαν με φορτηγά από τα Γιάννινα στη Λάρισα. Στη Λάρισα μείναμε εννιά μέρες σε ένα μεγάλο κτήριο, όρχο αυτοκινήτων, σ’ ένα υπόστεγο, ένα τεράστιο γκαράζ. Μας βάλαν όλους μαζί σε μίαν αίθουσα, Γιαννιώτες, Αρτινούς, Λαρισαίους και Τρικαλινούς. Σε μια γωνιά πήγε η μια οικογένεια, στην άλλη γωνιά η άλλη οικογένεια, κι ήταν όλο γεμάτο. Μετά από εννιά μέρες μας βάλαν όλους σ’ ένα τρένο και κάναμε εννέα μέρες ταξίδι και τρώγαμε το φαγητό που μας είχε δώσει ο Ερυθρός Σταυρός».
Στο υπόστεγο ο Ερρίκος κάθισε μαζί με τους κοντινούς συγγενείς. «Ήταν η γιαγιά μου [η Ρίφκα, το γένος Καλαμάρου], ήτανε η θεία μου [η Αννέτα], ήτανε ο θείος μου ο γιατρός [ο φωτογράφος Νισήμ Δ. Λεβής], ένας αδελφός της μητέρας μου [ο Νισήμ του Ματαθιούλη], μια νύφη της μητέρας μου, του αδελφού της σύζυγος [η Ματίλδη, το γένος Αβραάμ, σύζυγος του Νταβιτσόν του νεότερου], η κόρη της [η Έλντα], η κόρη της θείας μου [η Νέλλυ Δασκαλάκη] και κοιμόμασταν στο έδαφος».
Τη μέρα πριν φύγουν από τη Λάρισα, οι Γερμανοί μάζεψαν όλα τα τιμαλφή, κοσμήματα, βέρες, ρολόγια. Ο Ερυθρός Σταυρός της Λάρισας τους έδωσε ψωμί και σταφίδες για τον δρόμο. «Από τους σταθμούς παίρναμε νερό. Έβγαινε κάποιος και είχαμε μπουκάλες με νερό, για να πίνουμε νερό όταν διψούσαμε. Περάσαμε το Βελιγράδι, θυμάμαι, περάσαμε τη Βουδαπέστη, περάσαμε από τη Βιέννη. Κατόπιν από Βουδαπέστη πήγαμε Τσεχοσλοβακία, Πολωνία. Σε μικρά μέρη σταματούσαμε, δε σταματούσαμε σε μεγάλα μέρη. Σταματήσαμε αρκετές φορές λόγω του ότι υπήρχαν άλλα τρένα στρατιωτικά προτεραιότητος και όταν άδειαζε η γραμμή προχωράγαμε. Γι’ αυτό κάναμε εννιά μέρες να φτάσουμε».
Από τους κοντινούς συγγενείς της γιαγιάς, μόνο ο Ερρίκος και η Έλντα επέστρεψαν από τα στρατόπεδα μετά από ανείπωτες περιπέτειες. Οι άλλοι όλοι δολοφονήθηκαν στον θάλαμο με το δηλητηριώδες αέριο ΖΥΚΛΟΝ Β λίγο αφού αποβιβάστηκαν από το τρένο. Στις αναμνηστικές πλάκες στο μνημείο του Ολοκαυτώματος στη Συναγωγή των Ιωαννίνων αναγράφονται 83 ονόματα της οικογένειας Λεβή, η οποία πριν τον πόλεμο ήταν η πιο πολυμελής από όλες τις οικογένειες των Ιωαννίνων, εβραϊκές και χριστιανικές. Ξεκληρίστηκε η οικογένεια μαζί με τη συντριπτική πλειοψηφία της αρχαίας αυτής ελληνόφωνης κοινότητας.
Στο τρένο προς το Άουσβιτς, τους έλληνες Εβραίους συνόδεψαν το ψωμί και οι σταφίδες που τους είχε δώσει ο Ερυθρός Σταυρός. Στον δρόμο της επιστροφής, τους στήριξε πάλι ο Ερυθρός Σταυρός, αυτή τη φορά με υπεύθυνες βεβαιώσεις. Διασώζονται στους απογόνους της στο Ισραήλ οι δύο βεβαιώσεις της θείας Έλντας (Εικόνες 6,7).
Στα πιστοποιητικά αυτά ο Ερυθρός Σταυρός ζητούσε από τις τοπικές αρχές στην Αυστρία και την Ουγγαρία να διευκολύνουν τη διάβαση από τις χώρες τους των παλιννοστούντων από τα στρατόπεδα του θανάτου.
Η αυστριακή βεβαίωση γράφει πως η Έλντα «πηγαίνει από την Βιέννη στην Αθήνα επιστρέφοντας στην πατρίδα της». Στην ουγγρική βεβαίωση διακρίνονται και τα ονόματα των συνταξιδιωτών της στα οποία περιλαμβάνεται και η Άρτεμις Μπατίς, που ήταν ανιψιά του γαμπρού της Έλντας. Τα άλλα ονόματα στη λίστα είναι της Μπέλλα Στρούμσα (αδελφή του «Βιολιστή του Άουσβιτς» Ιάκωβου Στρούμσα) και της Λίζας Πινχάς από τη Θεσσαλονίκη (βλ. το βιβλίο της Αντιμέτωπη με το Ολοκαύτωμα, 2014), της Ελένης Καλυβιώτου από τη Λάρισα, του Αλέκου Παπαδόπουλου και του Γκάλλο Φράνκο από την Αθήνα. Η ουγγρική βεβαίωση παρακαλεί τις τοπικές αρχές να διευκολύνουν τη διάβαση των ταξιδιωτών που μπήκαν στη χώρα από τη ρωσική ζώνη κατοχής και τα σύνορα του Σαν Γκοτάρ με κατεύθυνση την Αθήνα.
Το δίπλωμα και το μετάλλιο της προγιαγιάς
Η ιστορία της προγιαγιάς Αννέτας Λεβή με τον Ερυθρό Σταυρό έχει και ένα τελευταίο κεφάλαιο. Τον Ιούνιο του 1949, πέντε χρόνια μετά τη δολοφονία της στο Άουσβιτς, ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός στα Γιάννινα αναγνώρισε την προσφορά της στο ίδρυμα με ένα δίπλωμα και μετάλλιο «εις ανάμνησιν των υπηρεσιών αυτής ως εθελοντού εις το Τμήμα Ψυχαγωγίας του Στρατιώτου Αθηνών κατά τον πόλεμον 1940-1941» (Εικόνα 8).
Το μετάλλιο αυτό κοσμεί στις μέρες μας το σπίτι του υπερήφανου εγγονού της Ραφαήλ Μωυσή. Όταν ο δεκάχρονος «Ραφαλάκος» είδε την γιαγιά του για τελευταία φορά τον Σεπτέμβριο του 1943, αυτή άδειασε για το καλό κατευόδιο ένα κουβά νερό στα λάστιχα του φορτηγού που τον μετέφερε μαζί με την αδελφή και τους γονείς του από τα Γιάννινα στην Αθήνα. Σύμφωνα με την παράδοση «όταν φεύγει κάποιος που θέλουμε να γυρίσει σύντομα, ρίχνουμε πίσω του νερό, για να κυλήσει γρήγορα, σαν το νερό, και να ξανάρθει». Δεν τα ξαναείδε τα εγγόνια της η προγιαγιά Αννέτα. Όμως, η ευχή της έπιασε τόπο. Και τα δύο της εγγόνια, η Μιρέττα και ο Ραφαλάκος, διέφυγαν από τους διωγμούς του γερμανού κατακτητή, επέζησαν και μπόρεσαν να κρατήσουν και οι δύο στην αγκαλιά τους αργότερα τα δικά τους εγγόνια.
Τι να σκέφτονται τα παιδιά σήμερα;
Περικυκλωμένοι από τα κειμήλια των καταστροφών που είχαν προηγηθεί, οι πιτσιρικάδες της γενιάς μου νομίζαμε ότι οι πόλεμοι ανήκαν στο παρελθόν ή σε μέρη μακρινά -με εξαίρεση το κράτος του Ισραήλ που ήταν ακόμη νεογέννητο. Οι «μεγάλες δυνάμεις» μπορεί να έριχναν κατά καιρούς δοκιμαστικές ατομικές βόμβες εδώ κι εκεί, αλλά ούτε αυτό μας απασχολούσε. Δεν ξέραμε βέβαια τότε ότι μέρος της ραδιενέργειας από αυτές τις «δοκιμές» έφτανε μέχρι και σε εμάς.
Όλα αυτά μέχρι που ξέσπασε ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία. Ο άγριος αυτός πόλεμος ήταν πολύ κοντά, μας ήταν αδύνατον να τον αγνοήσουμε. Συνειδητοποιήσαμε με φρίκη πως ο κόσμος στην ουσία του δεν είχε αλλάξει.
Τι να σκέφτονται τα παιδιά σήμερα; Βλέπουν άραγε τον κίνδυνο που υποβόσκει γύρω μας καθημερινά; Ακούνε τις ανακοινώσεις του Ερυθρού Σταυρού, ο οποίος συνεχίζει να φέρνει σε επαφή ανθρώπους που βρίσκονται χωρισμένοι μέσα σε αντίξοες συνθήκες;
Ερυθρός Σταυρός, Ερυθρά Ημισέληνος, Ερυθρό Άστρο του Δαβίδ. Θρησκευτικά σύμβολα στην υπηρεσία του ανθρωπισμού και της αλληλεγγύης. Τέτοιος θα έπρεπε πάντα να είναι ο ρόλος της θρησκείας. Για να πρεσβεύει με τις πράξεις μας την αγάπη και την αλληλεγγύη ανάμεσα στους ανθρώπους και όχι για να καλλιεργεί το μίσος και να υποθάλπει στο όνομα της ιερούς λόχους, πολέμους, εθνοκάθαρση και γενοκτονίες.
Υστερόγραφο: Οι αναμνηστικές πλάκες
Στους τοίχους της Συναγωγής, μέσα στο Κάστρο των Ιωαννίνων, αναγράφονται σε αναμνηστικές πλάκες τα θύματα της ναζιστικής θηριωδίας. Παραθέτω εδώ, ως ενδεικτικό παράδειγμα, τα αδικοχαμένα μέλη της οικογένειας Λεβή. Αναλογιστείτε ότι τα 83 ονόματα εδώ ανήκουν σε μία μόνο πόλη και σε μία οικογένεια. Και ότι δεν περιλαμβάνουν τις γυναίκες που άλλαξαν επίθετο όταν παντρεύτηκαν. Αναλογιστείτε επίσης πως υπάρχουν χιλιάδες τέτοιες οικογενειακές λίστες στην Ευρώπη. Ασύλληπτη στον νου η έκταση της τραγωδίας και του θρήνου. Ποτέ ξανά!
- ΜΑΤΖΑΛΩ (1920), 2. ΕΛΙΣΑ (1941), 3. ΜΩΣΕ (1944), 4. ΛΟΥΛΑ (1888), 5. ΜΩΥΣΗ (1909), 6. ΦΟΡΤΟΥΝΗ (1913), 7. ΕΛΙΑΣΑΦ (1933), 8. ΙΑΚΩΒ (1934), 9. ΣΙΜΑΝΤΩΒ (1936), 10. ΣΤΕΛΛΑ (1937), 11. ΕΛΙΣΑ (1943), 12. ΜΑΖΑΛΤΩ (1883), 13. ΕΖΡΑΣ (1908), 14. ΜΩΥΣΗΣ (1910), 15. ΗΛΙΑΣ (1923), 16. ΝΙΣΗΜ (1875), 17. ΡΑΧΗΛ (1880), 18. ΙΑΚΩΒ (1907), 19. ΑΛΕΓΡΑ (1910), 20. ΙΑΚΩΒ (1890), 21. ΣΑΡΙΝΑ (1896), 22. ΑΝΝΑ (1920), 23. ΔΑΒΙΤΣΩΝ (1883), 24. ΣΙΜΧΑ (1883), 25. ΣΑΜΟΥΗΛ (1911), 26. ΡΑΣΕΛ (1918), 27. ΔΑΒΙΔ (1943), 28. ΜΑΤΑΘΙΑΣ (1914), 29. ΧΑΙΜ (1896), 30. ΦΑΝΗ (1903), 31. ΕΣΘΗΡ (1926), 32. ΙΩΣΗΦ (1927), 33. ΔΑΒΙΔ (1865), 34. ΙΩΣΗΦ (1906), 35. ΣΑΡΙΝΑ (1907), 36. ΕΥΑ (1929), 37. ΚΙΑΡΟΛΑ (1939), 38. ΕΣΘΗΡ (1940), 39. ΣΑΡΙΝΑ, 40. ΧΑΝΟΥΛΑ (1853), 41. ΕΣΘΗΡ (1900), 42. ΜΟΡΔΕΧΑΙ (1927), 43. ΕΣΘΗΡ (1928), 44. ΜΑΝΟΥΣΑ (1929), 45. ΑΒΡΑΑΜ (1932), 46. ΜΑΤΑΛ (1898), 47. ΦΟΡΤΟΥΝΗ, 48. ΦΑΝΗ (1874), 49. ΣΑΜΟΥΗΛ (1895), 50. ΧΑΙΜ (1897), 51. ΣΑΡΙΝΑ (1904), 52. ΦΙΝΑ (1930), 53. ΖΑΦΕΙΡΟ (1934), 54. ΙΩΣΗΦ (1904), 55. ΡΕΝΑ (1901), 56. ΜΑΤΣΛΙΑΧ (1931), 57. ΣΑΛΤΙΕΛ (1933), 58. ΤΕΣΟΝΑΣ (1940), 59. ΡΕΒΕΚΑ (1873), 60. ΝΙΣΗΜ (1894), 61. ΝΙΣΗΜ (1875), 62. ΜΑΤΙΛΔΗ (1893), 63. ΑΝΝΕΤΑ (1884), 64. ΑΑΡΩΝ, 65. ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ (1875), 66. ΖΩΗ, 67. ΜΑΤΑΘΙΑΣ, 68. ΜΑΡΙΣ, 69. ΙΩΣΗΦ (1870), 70. ΣΑΡΙΝΑ (1878), 71. ΜΗΛΙΑ (1906), 72. ΜΩΥΣΗΣ (1909), 73. ΣΤΕΛΛΑ (1910), 74. ΜΑΤΑΘΙΑΣ (1927), 75. ΡΟΖΑ (1994), 76. ΝΙΣΗΜ (1912), 77. ΣΟΛΟΜΩΝ (1921), 78. ΕΖΡΑΣ (1898), 79. ΡΙΝΑ (1900), 80. ΙΣΑΑΚ (1919), 81. ΡΕΒΕΚΑ (1921), 82. ΜΩΡΙΣ (1868 – ζούσε στο Παρίσι), 83. ΝΕΛΛΥ (ΛΕΒΗ-ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ) (1911).
