Πώς ένας λαός, ο οποίος δημιούργησε την πρώτη αυτοκρατορία και την πρώτη παγκοσμιοποίηση στην ανθρώπινη ιστορία, καθιέρωσε το νόμισμα στις οικονομικές συναλλαγές, θέσπισε την πρώτη νομοθεσία για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δημιούργησε το παντελόνι, ως μέσο ένδυσης, το σκάκι ως μέσο ψυχαγωγίας, δημιούργησε το πρώτο ταχυδρομικό δίκτυο μεγάλων αποστάσεων και διέπρεψε στις επιστήμες, τις τέχνες και τον πολιτισμό, επέλεξε πριν από πενήντα περίπου χρόνια να κυβερνηθεί από το συντηρητικότερο και πιο απάνθρωπο θεοκρατικό καθεστώς του κόσμου; Αν μπορούμε να πούμε ότι σχηματικά η ιστορία χωρίζεται από τομές, τότε την περσική-ιρανική ιστορία την χωρίζουν δύο τέτοιες τομές: η πρώτη συνέβη το 641-642 μ.Χ, όταν στο Ιράν επεκράτησε ως κύρια θρησκεία το σιιτικό Ισλάμ και η δεύτερη το 1979, όταν το Ιράν έγινε το πρώτο ισλαμικό θεοκρατικό καθεστώς στον κόσμο. Μήδοι, Κύρος, Δαρείος, Ξέρξης, Μέγας Αλέξανδρος, Πάρθοι, Σασσανίδες, Αβασίδες, Μογγόλοι, Σαφαβίδες, μυθικές δυναστείες, Σάχης, Σοράγια, Φαράχ, Χομεϊνί, πετρέλαια, χλιδή, ολόχρυσα παλάτια, αξεπέραστα ισλαμικά τεμένη, μαντήλες, πόλεμοι, όλα αυτά μαζί και άλλα πολλά συνθέτουν ένα μοναδικό παζλ, του οποίου το κάθε κομμάτι ξεχωριστά ταιριάζει απόλυτα με τα υπόλοιπα, προκειμένου να σχηματίσει μία πολύ περίεργη εικόνα, γεμάτη από θρησκεία, συμφέροντα, χρήμα, εξουσία, πλούτη, πολέμους και αίμα, που κατέστρεψαν μία χώρα.
Η πρώτη επαφή με το Ισλάμ
Αυτή η πρώτη επαφή με το Ισλάμ θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως επαφή αλληλοαναγνώρισης (641-642). Οι μουσουλμάνοι Άραβες κατακτητές ήρθαν σε επαφή με έναν εκπληκτικά ανώτερο πολιτισμό, αυτόν της περσικής δυναστείας των Σασσανιδών, ο οποίος επηρέασε σημαντικά τη Ρώμη, το Βυζάντιο αλλά και τη Δυτική Ευρώπη, την Αφρική, την Κίνα και την Ινδία, παίζοντας κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής και της ασιατικής τέχνης. Όλα όσα αργότερα έγιναν γνωστά ως ισλαμικός πολιτισμός, αρχιτεκτονική, γραφή και άλλες τέχνες, προήλθαν από τους Σασσανίδες Πέρσες και διαδόθηκαν ευρύτερα στον μουσουλμανικό κόσμο. Οι κατακτημένοι Πέρσες συνεργάστηκαν με τους μουσουλμάνους κατακτητές, αν και οι τελευταίοι επηρεάστηκαν βαθύτατα. Υιοθέτησαν το νομισματικό σύστημα των Σασσανιδών και πολλές διοικητικές πρακτικές τους, όπως το αξίωμα του βεζίρη (υπουργού) και το ντιβάνι, (γραφείο ή μητρώο για τον έλεγχο των κρατικών εσόδων και δαπανών) που έγινε χαρακτηριστικό της διοίκησης σε όλα τα μουσουλμανικά εδάφη. Από την άλλη, το Ισλάμ, επέβαλε το δικό της σύστημα πεποιθήσεων, νόμων και κοινωνικών ηθών, τα αραβικά έγιναν για λίγο η επίσημη γλώσσα της αυλής και η περσική γλώσσα χρησιμοποίησε την αραβική γραφή. Το σιιτικό Ισλάμ έγινε τότε, όπως και τώρα, η κρατική θρησκεία.
Οι Σαφαβίδες
Ακολούθησαν αραβικές, τουρκογενείς και μογγολικές δυναστείες, μέχρι το 1501, όταν εμφανίζεται η δυναστεία των Σαφαβιδών (1501-1736), οι οποίοι ήταν ηγέτες ενός μαχητικού τάγματος των Σούφι, των Κιζιλμπάς. Η δυναστεία των Σαφαβιδών, η οποία επέβαλε τον σιισμό ως τη μοναδική θρησκεία, άλλαξε την ιστορία της χώρας. Αυτή η απόφαση προέκυψε από την επιθυμία τους να επιβληθεί ενάντια στην κυριαρχία των σουνιτών Οθωμανών και να δημιουργήσει μια συγκεκριμένη ιρανική ταυτότητα. Στο απόγειό της, υπό τον Σάχη Αμπάς Α’ τον Μέγα (1587-1629), επεκτάθηκε η επικράτεια, οργανώθηκε η διοίκηση, χτίστηκαν τζαμιά και μεντρεσέδες και υπήρξε ένας σταδιακός διαχωρισμός των θρησκευτικών θεσμών και του κράτους, σε μια κίνηση προς μια ανεξάρτητη θρησκευτική ιεραρχία. Είναι η πρώτη φορά που οι Βρετανοί, οι Ολλανδοί και οι Γάλλοι έρχονται σε επαφή με τη χώρα. Το Ιράν πρωτοπορεί στην παραγωγή εκλεκτών μεταξιών, μπροκάρ και άλλων υφασμάτων, χαλιών, πορσελάνης και μεταλλικών ειδών ενώ η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, το Ισφαχάν αποτελεί το λίκνο της τελειότερης έκφανσης της ισλαμικής αρχιτεκτονικής παγκοσμίως και είναι στολισμένη με εξαιρετικά δείγματα τζαμιών, παλατιών, σχολείων και δημόσιων κτιρίων. Η δυναστεία σταδιακά παρήκμασε και τερματίστηκε με την εισβολή απολίτιστων αφγανικών φυλών.
Η δυναστεία των Κατζάρ (1789-1925)
Οι Κατζάρ αναβίωσαν την έννοια του Σάχη ως σκιάς του Θεού στη γη και ασκούσαν απόλυτη εξουσία στη χώρα. Οι έμποροι (μπαζάρις) και οι ουλεμάδες (θρησκευτικοί ηγέτες) παρέμειναν σημαντικά μέλη της κοινότητας.
Από τις αρχές του 19ου αιώνα, η διεθνής γεωπολιτική σημασία του Ιράν αυξάνεται κατακόρυφα και η χώρα αρχίζει να δέχεται πιέσεις από δύο μεγάλες παγκόσμιες δυνάμεις: τη Ρωσική Αυτοκρατορία και τη Μεγάλη Βρετανία, οι οποίες αντιτάσσονται η μία στην άλλη. Το συμφέρον της Βρετανίας στο Ιράν ήταν να προστατεύσει τους εμπορικούς δρόμους προς την Ινδία ενώ της Ρωσίας να έχει πρόσβαση σε μια νότια θάλασσα. Οι δύο μεγάλες δυνάμεις κυριάρχησαν στη συνέχεια στο εμπόριο του Ιράν και παρενέβησαν στις εσωτερικές του υποθέσεις.
Όσο περισσότερο η χώρα έρχεται σε επαφή με τις ευρωπαϊκές χώρες και τον δυτικό πολιτισμό, τόσο η κρατική εξουσία επιθυμεί τον εκσυγχρονισμό και τον εκδυτικισμό. Η πρώτη απόπειρα εκσυγχρονισμού της χώρας ξεκίνησε υπό τη βασιλεία του Νασερεντίν Σαχ και αφορούσε στο φορολογικό σύστημα, την ενίσχυση του κεντρικού ελέγχου στη διοίκηση, τη διεξαγωγή του εμπόριο και της βιομηχανίας και τη μείωση της επιρροής του σιιτικού κλήρου και των ξένων δυνάμεων ενώ το 1871, ιδρύθηκε μια κυβέρνηση ευρωπαϊκού τύπου, σηματοδοτώντας την έναρξη του μεταρρυθμιστικού κινήματος στο Ιράν. Η μεταρρυθμιστική αυτή απόπειρα δεν είχε κάποια σημαντική επιτυχία.
Ο διεθνής παράγων
Οι επόμενοι κυβερνήτες των Κατζάρ αύξησαν τη λαϊκή οργή και το αίτημα για μεταρρυθμίσεις ενώ η ανακάλυψη πλουσιότατων κοιτασμάτων πετρελαίου καθιστά το Ιράν διεθνή παίκτη στον τομέα της ενέργειας και οι πιέσεις και οι παρεμβάσεις των δυτικών δυνάμεων στην εσωτερική πολιτική της χώρας γίνονται όλο και πιο έντονες και ωμές. Η τρυφηλή ζωή της δυναστείας και η συνεχής ανάγκη για χρήμα μέσω εξωτερικού δανεισμού άφηνε ακόμη μεγαλύτερα περιθώρια ελέγχου της χώρας από τους δυτικούς. Το 1901, ο Σάχης Μοζαφάρ αντ Ντιν παραχώρησε για εξήντα χρόνια όλα τα αποθέματα πετρελαίου στην Αγγλοπερσική Εταιρεία Πετρελαίου (APOC). Με την αγγλορωσική συμφωνία της Αγίας Πετρούπολης το 1907, η χώρα χωρίστηκε σε δύο σφαίρες επιρροής, τη βόρεια που ανήκε στους Ρώσους και τη νότια, που ανήκε στους Βρετανούς.
Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ενώ η Ρωσία ταλανιζόταν με τη δική της επανάσταση, η βρετανική επιρροή αυξάνεται στη χώρα, καθώς η Βρετανία εκμεταλλεύτηκε το κενό, μετά την ανακάλυψη πετρελαίου στο Χουζιστάν το 1908. Το 1921, ο αξιωματικός της ταξιαρχίας Κοζάκων Ρεζά Χαν κατέλαβε την εξουσία στην Τεχεράνη και τέσσερα χρόνια αργότερα ανέλαβε ως Σάχης Ρεζά Σαχ Παχλαβί, οδηγώντας το Ιράν σε μια νέα φάση στην ιστορία του.
Η δυναστεία των Παχλαβί
Για δεύτερη φορά τίθεται από τη νέα δυναστεία το αίτημα του εκσυγχρονισμού της χώρας. Ο Ρεζά Σαχ είχε φιλόδοξα σχέδια ενώ ταυτόχρονα προσπάθησε να επαναδιαπραγματευτεί μια πιο φιλική συμφωνία με την Αγγλοπερσική Εταιρεία Πετρελαίου. Τα εκσυγχρονιστικά σχέδιά του περιελάμβαναν την ανάπτυξη βαρέων βιομηχανιών, μεγάλα έργα υποδομής, την κατασκευή εθνικού σιδηροδρόμου (Υπερπερσικός, στην κατασκευή του οποίου δούλεψαν κυρίως Έλληνες μάστορες από τα Μαστοροχώρια Ιωαννίνων), τη δημιουργία ενός εθνικού δημόσιου εκπαιδευτικού συστήματος, τη μεταρρύθμιση της μέχρι τότε ελεγχόμενης δικαιοσύνης από τον σιιτικό κλήρο μέσω της δημοσίευσης του Αστικού Κώδικα και τη βελτίωση της υγιεινής και του συστήματος υγείας. Για αυτό χρειαζόταν μια συγκεντρωτική και ισχυρή κυβέρνηση, καθώς και περισσότερη ανεξαρτησία από τη Βρετανία και τη Ρωσία, την οποία πέτυχε ακυρώνοντας τα ειδικά δικαιώματα που παραχωρήθηκαν στους ξένους κατά την εποχή των Κατζάρ. Το 1935, επέβαλε την αντικατάσταση του ονόματος Περσία, με το όνομα Ιράν, διέταξε την απαγόρευση της χρήσης πέπλου για τις γυναίκες και την υποχρέωση να φορούν ρούχα «δυτικού τύπου» οι άνδρες. Ο αυταρχικός τρόπος διακυβέρνησης και ο κεμαλικού τύπου βίαιος εκδυτικισμός όμως προκάλεσαν την αντίδραση του σιιτικού κλήρου και μεγάλη δυσαρέσκεια στον πληθυσμό. Ήταν η δεύτερη αποτυχημένη μεταρρυθμιστική προσπάθεια.
Κατά τον Β’ ΠΠ, η προσέγγιση του Σάχη με τη χιτλερική Γερμανία, ανησύχησε τους Βρετανούς, με αποτέλεσμα η Βρετανία και η ΕΣΣΔ να εισβάλουν στο Ιράν. Ο Ρέζα Σαχ αναγκάστηκε να παραιτηθεί υπέρ του γιου του Μοχαμάντ Ρεζά Παχλαβί και στάλθηκε εξορία μέχρι το θάνατό του το 1944. Με τη διπλή εισβολή και αποκλείοντας τη Γερμανία από το πετρέλαιό του, αυξάνεται κατακόρυφα η βρετανική επιρροή στη χώρα. Τόσο τα νέα κόμματα, όσο και ο υπερσυντηρητικός κλήρος αμφισβήτησαν τον νεαρό Σάχη, ο οποίος εμφανιζόταν λιγότερο αυταρχικός από τον πατέρα του. Ένας ετερόκλητος συνασπισμός εθνικιστών, κληρικών και αριστερών κομμάτων, γνωστός ως Εθνικό Μέτωπο, συσπειρώνεται γύρω από τον Μοχαμάντ Μοσαντέκ, έναν πολιτικό, που ήθελε να μειώσει τις εξουσίες της μοναρχίας και του κλήρου. Κυρίως όμως ήθελε να απαλλάξει τη χώρα του από την παρουσία των ξένων στην παραγωγή και εκμετάλλευση του εθνικού πλούτου, του πετρελαίου. Έτσι, όταν έγινε πρωθυπουργός το 1951, εθνικοποίησε αμέσως την πετρελαϊκή βιομηχανία, προκαλώντας αμέσως τη βρετανική αντίδραση, που κορυφώθηκε με την εκδίωξή του από το αξίωμα. Τον Αύγουστο του 1953, ο Σάχης εγκατέλειψε τη χώρα, η κυβέρνηση Μοσαντέκ κατέρρευσε κατά τη διάρκεια ενός πραξικοπήματος χρηματοδοτούμενου από τη CIA και μέσα σε μια εβδομάδα από την αναχώρησή του, ο Μοχαμάντ Ρεζά Σαχ επέστρεψε στο Ιράν και διόρισε νέο πρωθυπουργό.
Ο τελευταίος Χ
Με την παλινόρθωσή του, ο Σάχης αρχίζει μία άνευ προηγουμένου μεταρρυθμιστική προσπάθεια, την τρίτη κατά σειρά στην ιστορία της χώρας, με έντονα στοιχεία εκδυτικισμού. Μιμούμενος σε μεγάλο βαθμό τον πατέρα του, έπαψε να είναι τόσο διαλλακτικός, όσο στην πρώτη περίοδο της βασιλείας του και υιοθέτησε ένα πιο αυταρχικό μοντέλο διακυβέρνησης. Όσα πολιτικά κόμματα αντιστάθηκαν, φιμώθηκαν και ωθήθηκαν στο περιθώριο. Η αγροτική μεταρρύθμιση το 1962 οδήγησε στην αναδιανομή της γης υπέρ των μικρότερων καλλιεργητών και την εισαγωγή των συνεταιρισμών. Ακολούθησε η «Λευκή Επανάσταση», ένα πολύ πιο φιλόδοξο πρόγραμμα κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής μεταρρύθμισης. Τις επόμενες δεκαετίες, το κατά κεφαλήν εισόδημα των Ιρανών εκτοξεύτηκε και τα έσοδα από το πετρέλαιο τροφοδότησαν μια τεράστια αύξηση της κρατικής χρηματοδότησης για έργα βιομηχανικής ανάπτυξης.
Ο πρώτος που αντέδρασε, όπως ήταν αναμενόμενο, ήταν ο σιιτικός κλήρος, καθώς έχασε μεγάλο μέρος της εξουσίας του, κυρίως λόγω της δημιουργίας κοσμικών δικαστηρίων και της προώθησης της κοσμικής εκπαίδευσης, με κύριο εκπρόσωπό του τον αγιατολάχ Χομεϊνί, ο οποίος εξορίστηκε αρχικά στο Ιράκ. Και εδώ αρχίζει μία βεντέτα, με ολέθριες συνέπειες για τη χώρα αλλά και για τον κόσμο ολόκληρο. Φήμες λένε ότι ο πατέρας του Σάχη, είχε σκοτώσει τον πατέρα του Αγιατολάχ Χομεϊνί,πριν γίνει Σάχης, για κτηματικές διαφορές και ότι ο Αγιατολάχ Χομεϊνί είναι ινδικής κταγωγής! Το παιχνίδι πια παιζόταν σε προσωπικό επίπεδο και έπαιρνε τη μορφή εκδίκησης!
Και ενώ φαινομενικά όλα έβαιναν καλώς στο Ιράν, καθώς η οικονομία αναπτυσσόταν, ο στρατός εξοπλιζόταν με τα πιο σύγχρονα οπλικά συστήματα, η χώρα απολάμβανε μοναδική διεθνή αναγνώριση, οι σχέσεις με τη Δύση και το Ισραήλ ήταν υποδειγματικές, ωστόσο τα βαθιά ριζωμένα προβλήματα και η δυσπιστία προς τις δυτικόστροφες μεταρρυθμίσεις παρέμεναν σε πολύ μεγάλο βαθμό. Παράλληλα, παρά την υψηλή ανάπτυξη, η αγοραστική δύναμη των Ιρανών και το γενικό επίπεδο ζωής τους έμεινε στάσιμο ενώ το πάρτι της Περσέπολης το 1971, για πολλούς ήταν το σημείο καμπής που οδήγησε στην Επανάσταση του 1979. Επρόκειτο για μια εξαιρετικά πολυτελή και δαπανηρή εκδήλωση, για να τιμηθεί η ίδρυση της περσικής μοναρχίας από τον Κύρο τον Μέγα, πριν 2.500 χρόνια. Επικεντρώθηκε σε ένα γεύμα διάρκειας άνω των πέντε ωρών, στο οποίο προσκλήθηκαν σχεδόν όλοι οι παγκόσμιοι ηγέτες. Ήταν «το μεγαλύτερο πάρτι στη γη» και περιλάμβανε μια τεράστια στρατιωτική παρέλαση, το φαγητό είχε έρθει αεροπορικώς από το γαλλικό εστιατόριο Maxim’s, και η εκδήλωση γενικά θεωρήθηκε το πολυτελέστερο επίσημο γεύμα στην ανθρώπινη ιστορία. Πολυτελείς σκηνές στήθηκαν στη μέση της ερήμου της Περσέπολης, για να διαμείνουν οι παγκόσμιοι ηγέτες και χιλιάδες πουλιά και δέντρα μεταφέρθηκαν, για την αισθητική αναβάθμιση της περιοχής. Τα πουλιά πέθαναν σε λίγες ώρες μετά το πάρτι και τα δέντρα ξεράθηκαν, λόγω της υψηλής θερμοκρασίας, αποτελώντας δυσάρεστους οιωνούς για το μέλλον!
Οι όποιες μεταρρυθμίσεις δεν προσέφεραν κανέναν βαθμό πολιτικής συμμετοχής, όπως και το πάρτι, στο οποίο δεν είχε προσκληθεί κανένας Ιρανός. Τα δύο βασικά κόμματα της πολιτικής κονίστρας ελέγχονταν από τον Σάχη και τα υπόλοιπα (Εθνικό Μέτωπο και το αριστερό Τουντέχ), τέθηκαν εκτός νόμου. Απαγόρευση κάθε μορφής κοινωνικής και πολιτικής διαμαρτυρίας, λογοκρισία, παρακολούθηση ή παρενόχληση από τη μυστική αστυνομία ΣΑΒΑΚ, παράνομη κράτηση και βασανιστήρια ήταν στην ημερήσια διάταξη στη ζωή των Ιρανών.
Οι διανοούμενοι και οι αριστεροί άρχισαν να υποστηρίζουν ότι με τη βοήθεια των κληρικών ο Σάχης θα μπορούσε να ανατραπεί ενώ προς την ίδια κατεύθυνση, κινούνταν πια και οι Αμερικανοί με τους Βρετανούς, γιατί ο Σάχης αρνούνταν να ανανεώσει της προνομιακές τους συμβάσεις για την εκμετάλλευση του πετρελαίου και πίστευαν ότι αυτό θα το πετύχαιναν με μία καθεστωτική αλλαγή, φέρνοντας στην εξουσία τον Χομεϊνί. Σε αυτό το περιβάλλον, ο τελευταίος συνέχισε να κηρύττει, στέλνοντας τα κηρύγματά του με ηχογραφημένες κασέτες από το Παρίσι, όπου ήταν εξόριστος, αναδεικνύοντας τα κακώς κείμενα του καθεστώτος και κατηγορώντας τον Σάχη ως άθεο και υποτελή των ξένων δυνάμεων. Την αντίθεσή τους στον Σάχη εξέφραζαν επίσης μέλη των κομμάτων Εθνικού Μετώπου και Τουντέχ, κληρικοί και άνεργοι και φτωχοί Ιρανοί.
Ιρανική Επανάσταση
Ο γρήγορος και βίαιος πολλές φορές εκσυγχρονισμός και οι μεταρρυθμίσεις δεν είχαν αφομοιωθεί από την κοινωνία, είτε γιατί για αιώνες το σιιτικό Ισλάμ δεν επέτρεπε κάτι τέτοιο, είτε γιατί εφαρμόστηκαν πολύ γρήγορα ενώ υπήρχε μια γενική αίσθηση ανικανότητας και διαφθοράς. Σε αντίθεση με τον Κεμάλ Ατατούρκ, οι μεταρρυθμιστές Σάχηδες δεν τα κατάφεραν. Ως αποτέλεσμα, ξέσπασαν διαδηλώσεις κατά του καθεστώτος το 1978, το οποίο ανατράπηκε βίαια ένα χρόνο αργότερα. Ήταν η τρίτη αποτυχημένη μεταρρυθμιστική προσπάθεια.
Αυτό όμως που ακολούθησε ήταν κάτι πολύ χειρότερο, ήταν εφιαλτικό. Το Ιράν μέσα σε λίγα χρόνια, μετατράπηκε στην πρώτη θεοκρατία, που γνώρισε η παγκόσμια ιστορία και μάλιστα με πάρα πολύ σκληρά χαρακτηριστικά. Η διανόηση και οι αριστεροί, που βοήθησαν τους κληρικούς στην ανάληψη της εξουσίας, ήταν οι πρώτοι που θανατώθηκαν. Απηνείς διώξεις και χιλιάδες εκτελέσεις αντικαθεστωτικών ήταν η νέα πραγματικότητα. Η στρεβλή και απάνθρωπη ερμηνεία του Κορανίου επέβαλε τη σαρία και την κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν όμως δεν έμεινε μόνο εκεί. Έγινε η πρώτη χώρα με επιθετική σιιτική εξωτερική πολιτική. Χρηματοδότησε με δισεκατομμύρια δολάρια πάσης φύσεως σιιτικές τρομοκρατικές οργανώσεις, προκειμένου να κυριαρχήσει το σιιτικό Ισλάμ, πρώτα στη Μέση Ανατολή και στη συνέχεια να αποσταθεροποιήσει την Ευρώπη αρχικά. Ο έλεγχος των Παλαιστινίων, της Λωρίδας της Γάζας, της Συρίας, του Λιβάνου, της Υεμένης, μέσω της Χαμάς, της Χεζμπολάχ και των Χούθι, που λειτουργούσαν σαν το μακρύ χέρι του, σε συνδυασμό με τη δημιουργία πυρηνικού προγράμματος για την κατασκευή πυρηνικών όπλων, είχε έναν και μόνο σκοπό. Την καταστροφή του Ισραήλ και την επικράτηση του σιισμού στον μουσουλμανικό κόσμο. Είναι το Ιράν μία αυτοκρατορία του Κακού; Ενσαρκώνει το απεχθές πρόσωπο του Ισλάμ, καταδεικνύοντας πόσο οπισθοδρομικό, απάνθρωπο και καταστροφικό μπορεί να γίνει το ιερατείο του ακόμη και στο τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα και στις αρχές του 21ου; Τα συμπεράσματα δικά σας.
